Στον ευαγγελιστή Λουκά, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν και ζωγράφος εκτός από γιατρός, αποδίδονται δεκάδες εικονίσματα και πάνω από 30 εικόνες της Παναγίας βρεφοκρατούσας. Ωστόσο, οι περισσότεροι δέχονται την καθαρά θρησκευτική παράδοση, ότι ο Λουκάς ζωγράφισε μόνον τρεις εικόνες, η μια εκ των οποίων επί αιώνες φυλασσόταν στην Παναγία Σουμελά και πλέον βρίσκεται στο Βέρμιο.
Ο Λουκάς, συνομήλικος του Ιησού Χριστού, αναφέρεται ως γιατρός ελληνικής καταγωγής και “εθνικός” όπως έλεγαν οι Χριστιανοί όσους πίστευαν στο δωδεκάθεο. Από άλλους αναφέρεται ως Έλληνας Εβραίος, ως ξενομερίτης, όπως θα λέγαμε σήμερα, που σημαίνει ότι δεν ήταν Ιουδαίος, και από άλλους ως εξελληνισμένος Ιουδαίος. Για την ιατρική ιδιότητά του δεν υπάρχουν και πολλά στοιχεία που να συνηγορούν, καθώς δεν αποκλείεται να επρόκειτο για συνωνυμία, δηλαδή για έναν Λουκά Χριστιανό, που ήταν γιατρός. Πιθανόν να γεννήθηκε στην τότε ελληνική πόλη της Αντιοχείας που ανήκε στη Συρία και τώρα πλέον στην Τουρκία (Αντάκια).
Έγινε Χριστιανός και υπήρξε στενός συνεργάτης του Παύλου. Ήταν συνεπιβάτης με τον Παύλο στο καράβι που ναυάγησε εν πλω προς την Ρώμη και έφτασε μαζί του στις Συρακούσες. Κατά τον Νικηφόρο Κάλλιστο, ο Λουκάς υπέστη μαρτυρικό θάνατο, αφού τον έγδαραν ζωντανό και κατόπιν τον κρέμασαν σε μία ελιά στην Έφεσο σε ηλικία 80 ετών, ενώ σύμφωνα με τον Ιερώνυμο πέθανε στη Θήβα της Βοιωτίας σε ηλικία 84 ετών.
Γνώριζε την ζωγραφική τέχνη και θεωρείται ότι πρότεινε στην μητέρα του Χριστού να την ζωγραφίσει και εκείνη δέχτηκε. Σύμφωνα δε με την χριστιανική παράδοση, του δόθηκαν από αρχάγγελο τρία πινάκια και σύμφωνα με άλλη παράδοση ζωγράφισε μόνο σε τρία ξύλα από το σπίτι στο οποίο ζούσε τότε η Παναγία.
Η παράδοση πάντως που τον θέλει ως πρώτο αγιογράφο ξεκίνησε γύρω στο 750 μ.Χ., ίσως και λόγω της διαμάχης εικονομάχων και εικονολατρών. Οι Έλληνες τότε ήταν υπέρ των εικόνων και μάλιστα πλοία από τις Κυκλάδες και άλλα ελληνικά νησιά κίνησαν για ναυμαχία, αλλά καταστράφηκαν από το υγρό πυρ στην Κωνσταντινούπολη. Όταν ο αυτοκράτορας στην προσπάθειά του να κρατήσει ισορροπίες με τις νότιες επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δέχθηκε να καταστραφούν όλες οι εικόνες, ξεκίνησε ένας 20ετής άγριος πόλεμος με διωγμούς, βασανισμούς μοναχών, με ρίψη εικόνων και λειψάνων στην πυρά, αλλά και με εκατέρωθεν προπαγάνδα προς ενίσχυση της μιας ή της άλλης θέσης.
Τότε ουσιαστικά κυριάρχησε η άποψη ότι ο Λουκάς ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε την Παναγία και μάλιστα την Οδηγήτρια της Κωνσταντινούπολης – εικόνα που καταστράφηκε κατά την Άλωση. Η κατωτέρω θεωρείται αντίγραφό της και βρίσκεται στην Μονή Ξενοφώντος του Αγίου Όρους. Το πρωτότυπο –που καταστράφηκε με τσεκουριές και κόπηκε στα τέσσερα κατά την Άλωση– θεωρείτο θαυματουργή εικόνα και φυλασσόταν στην Μονή των Οδηγών της Κωνσταντινούπολης. Η Παναγία των Οδηγών ήταν μοναστικό κέντρο κοντά στα ανάκτορα των Μαγγάνων. Ονομαζόταν έτσι επειδή εκεί οι μοναχοί οδηγούσαν τους τυφλούς στο παρακείμενο θαυματουργό αγίασμα.
Κατά την παράδοση τρεις είναι οι εικόνες της Παναγίας που φιλοτέχνησε ο όσιος Λουκάς. Η μία βρίσκεται στα Καλάβρυτα στο Μέγα Σπήλαιο και είναι από κερί και λιβάνι (κηρομαστίχα) ανάγλυφος, η δεύτερη είναι της Σουμελά κοντά στη Βέροια, είναι με χρώμα και η Τρίτη είναι στη Κύπρο της Παναγίας του Κύκκου και είναι φτιαγμένη με ψηφίδα. Όλες οι άλλες εικόνες που υπάρχουν είναι σύμφωνα με αυτές του Ευαγγελιστού Λουκά και όχι του ίδίου του Λουκά.
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ήταν ερασιτέχης ζωγράφος και από ευχαρίστηση και σεβασμό ήθελε να φτιάσει σε μια εικόνα ένα πορτραίτο της Παναγίας. Πήγε μιά μέρα και ρώτησε τη Παναγία να της φτιάξει μια εικόνα και έλαβε την θετική της απάντηση.
Τότε εμφανίσθηκε ο αρχάγγελος Μιχαήλ μεταφέροντας τρία σανίδια και του τα έδωσε. Εκείνος από σεβασμό δεν τον ρώτησε γιατί του έδωσε τρία σανίδια, αφού μιά εικόνα ήθελε να φτιάξει.
Σε λίγο καιρό έφτιαξε μια εικόνα και αμέσως την παρουσίασε στη Παναγία μας.
Εκείνη όταν την είδε του είπε ότι ήταν ωραία, αλλά, πρόσθεσε ότι κάτι λείπει. «Μόνη μου είμαι; Δεν έχω υιό;». Ο Λουκάς την είχε φτιάξει χωρίς τον Χριστό.
Αυτή η εικόνα είναι στα Σουμελά στο συνοικισμό των Ποντίων. Κατόπιν έφτιασε άλλη μία με το Χριστό μαζί, είναι η σημερινή ευρισκόμενη στο Μέγα σπήλαιο στα Καλάβρυτα. Την αποκάλυψε και αυτή στη Παναγία. Εκείνη τον ενεθάρρυνε πως είναι πολύ καλή αλλά.. είχε βάλει το Χριστό μας δεξιά γι’ αυτό λέγεται δεξιοκρατούσα. Όπότε έφτιαξε τη τρίτη εικόνα που είχε βάλει το Χριστό στο άλλο κανονικό χέρι, την ευρισκομένη σήμερα στη Κύπρο και είναι που απεικονίζεται με κεκαλυμμένο το πρόσωπό της.