Ο κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι καθηγητής Γλωσσολογίας και επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Αθηνών. Εργάτης της γλώσσας. Συστηματικά και συνειδητά μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα έζησε στη Γερμανία, όπου έκανε τις μεταπτυχιακές του σπουδές, στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία όπου μαζί με τις σπουδές και τη διδασκαλία μελέτησε γλώσσες, λαούς και πολιτισμούς. Έργο ζωής για τον καθηγητή Χριστόφορο Χαραλαμπάκη το Χρηστικό Λεξικό τη σύνταξη του οποίου του ανέθεσε η Ακαδημία. Έμπειρος λεξικογράφος και πρωτοπόρος στην ηλεκτρονική λεξικογραφία. Στη λεξικογραφία έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ερευνητικής του δραστηριότητας.
Η αναγκαιότητα αυτού του λεξικού αμφισβητήθηκε με την αναγγελία της έκδοσής του (2003). Πρώτος που διατύπωσε αυτόν τον προβληματισμό ο κύριος Γ. Μπαμπινιώτης, συγγραφέας ο ίδιος λεξικού που γνώρισε εμπορική επιτυχία.
Το λεξικό, με κάποια καθυστέρηση, παρουσιάστηκε επίσημα στις 3 Νοέμβρη 2014 σε μια σεμνή τελετή στην Ακαδημία Αθηνών. Αντιμετωπίστηκε από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης εντελώς επιφανειακά, εντυπωσιοθηρικά και ο ίδιος δέχτηκε πρωτόγνωρη αναίτια επίθεση. Με τίτλους όπως «Σοκ! Η λέξη τσαχπινογαργαλιάρα μπήκε στο λεξικό», «Οι ακαδημαϊκοί κατέβηκαν στο δρόμο», «''Kάγκουρας'', ''μπαχαλάκιας'', ''μπουζουκλερί''»: τα λήμματα του νέου λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών κλπ. Δε λείπουν όμως και οι νηφάλιες επιστημονικές προσέγγισης, όπως αυτή του κυρίου Ι.Ν. Καζάζη, προέδρου του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι πως το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών περιγράφει όλο το εύρος της χρησιμοποιούμενης σήμερα γλώσσας. Περιγράφει ό,τι ακούγεται και όπως εννοείται από το μέσο χρήστη της γλώσσας. Ταυτόχρονα αποδίδει την ομορφιά και τον πλούτο της γλώσσας.
Παρά το υψηλό κόστος η τιμή του είναι πολύ χαμηλή: 35 ευρώ από το βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας Αθηνών (Λεξικό Μπαμπινιώτη 96 ευρώ, Λεξικό Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη 68,90 ευρώ).
Για την ιστορία να υπενθυμίσουμε ότι η πρόθεση για σύνταξη λεξικού ολόκληρης της ελληνικής γλώσσας έχει τις ρίζες της στα 1908, όταν με πρωτοβουλία και εισήγηση του Γεωργίου Χατζιδάκι, η κυβέρνηση τού Ελευθερίου Βενιζέλου συνέστησε «Επιτροπεία», που θα συνέτασσε λεξικό όλης της ελληνικής γλώσσας. H έκδοση τού λεξικού προβλεπόταν να πραγματοποιηθεί 13 χρόνια αργότερα, το 1921, ώστε να αρχίσει με αυτήν πανηγυρικά ο γιορτασμός των 100 χρόνων από την Επανάσταση τού 1821. Αυτό δεν κατέστη εφικτό. Το 1927 το εγχείρημα έκδοσης λεξικού πέρασε στην Ακαδημία. Το 1933 εκδίδεται ο πρώτος τόμος τού Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών το 1939 ο δεύτερος τόμος και το 1942 ο τρίτος τόμος. Έκτοτε έχουν εκδοθεί τμηματικά (1953-1980) ο τέταρτος και ο 5ος τόμος.
* * *
Η.Κ. Πριν ενάμιση χρόνο περίπου κυκλοφόρησε το «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» από την Ακαδημία Αθηνών. Συντάκτης και επιμελητής του είστε εσείς. Υπήρχαν ήδη αξιόλογα λεξικά. Το λεξικό Δημητράκου, που υπερηφανεύεται ότι δεν έχει κανένα παρόραμα, το λεξικό Μπαμπινιώτη, που για διάφορους λόγους (που δεν σχετίζονται με την επιστήμη της γλωσσολογίας) καθιερώθηκε ως λεξικό της «αυθεντίας» (Μα ποιος είσαι; Ο Μπαμπινιώτης!), και άλλα σύγχρονα και παλαιότερα λεξικά. Τι καινούργιο, διαφορετικό φέρνει το λεξικό της Ακαδημίας σε σχέση με αυτά που ήδη κυκλοφορούν;
Χ.Χ. Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών συντάχτηκε ακριβώς για να καλύψει τα κενά και τις αδυναμίες των άλλων σύγχρονων λεξικών. Όπως ξέρετε κύριε Κακαβάνη, το λεξικό αυτό πολεμήθηκε μόλις μου το ανέθεσε η Ακαδημία Αθηνών, με το σκεπτικό ότι δεν χρειάζεται, αφού είναι αρκετά αυτά που κυκλοφορούν. Εγώ, ύστερα από δώδεκα χρόνια, σας λέω ότι χρειαζόμαστε και άλλα λεξικά που θα παρουσιάζουν ποικίλες πτυχές της Νεοελληνικής. Ούτε το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας καλύπτει όλο το φάσμα της γλώσσας. Εύχομαι, επομένως, να βρεθούν νέοι επιστήμονες οι οποίοι θα ασχοληθούν με τα λεξικογραφικά προβλήματα της γλώσσας μας. Ο λεξιλογικός θησαυρός της γλώσσας, με όλη την πολυπλοκότητά της, δεν χωρά σε ένα μόνο λεξικό. Αν σκεφτεί κανείς ότι η νεοελληνική γλώσσα διαθέτει 500 περίπου χιλιάδες λέξεις και ότι εμείς παρουσιάσαμε μόνο 75.000 (από τις 120.000 που υπάρχουν στη βάση δεδομένων), τότε συνειδητοποιεί τα λεξικογραφικά κενά που υπάρχουν. Το Χρηστικό Λεξικό καινοτομεί έναντι όλων των άλλων επίτομων που κυκλοφορούν σε δέκα σημεία. Το σπουδαιότερο είναι ότι στηρίζεται σε εκτενείς βάσεις δεδομένων και όχι σε διαισθητικά κριτήρια. Έγινε πρωτογενής έρευνα σε βάθος. Παρουσιάζεται το σύγχρονο λεξιλόγιο με πυκνότητα λόγου και με πλήθος αυθεντικών επεξηγηματικών παραδειγμάτων. Η γλώσσα δεν ρυθμίζεται. Περιγράφεται με όσο γίνεται μεγαλύτερη αντικειμενικότητα. Αυτή είναι η μεγάλη του αρετή. Είναι το πλουσιότερο επίτομο νεοελληνικό λεξικό από άποψη λημματολογίου και αντικατοπτρίζει τόσο το γραπτό όσο και τον προφορικό λόγο, κρατώντας την απαραίτητη ισορροπία. Το λεξικό αυτό απευθύνεται και σε εκπαιδευτικούς οι οποίοι μπορούν να το χρησιμοποιούν για να διδάσκουν αποτελεσματικότερα τη γλώσσα. Οι ορισμοί είναι σύντομοι και ουσιαστικοί. Αυτό που θεωρώ, επίσης, μεγάλη αρετή του Χρηστικού Λεξικού είναι η συστηματική καταγραφή των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων. Για παράδειγμα, στο λήμμα γνώμη καταγράφουμε με ποια επίθετα και με ποια ρήματα συνδέεται η λέξη, στοιχεία που δεν παραθέτει κανένα άλλο νεοελληνικό λεξικό για το συγκεκριμένο λήμμα και για χιλιάδες άλλα: αιτιολογημένη, αντίθετη (πβ. αντιγνωμία), αντικειμενική, απόλυτη, αρνητική, διαφορετική, θετική, προσωπική, υποκειμενική γνώμη. Αλλάζω, διαμορφώνω, εκφέρω, σχηματίζω γνώμη. Διατυπώνω, δίνω, εκφράζω, επιβάλλω, λέω, υποστηρίζω τη γνώμη μου. Όταν γράφουμε δεν έρχονται αυτόματα στο μυαλό μας όλα αυτά, οπότε ανοίγουμε ένα καλό λεξικό και επιλέγουμε τον κατάλληλο συνδυασμό.
Η.Κ. Ξεκινώντας την προσπάθεια σύνταξης του λεξικού τι είχατε κατά νου;
Χ.Χ. Πολλά πράγματα είχαμε στο μυαλό μας, αλλά στην πορεία αλλάξαμε αρκετά. Ξέρετε, όταν μπαίνεις μέσα σε έναν ωκεανό με μια μικρή βάρκα δεν ξέρεις τι σε περιμένει. Σχεδιάσαμε ένα καινοτόμο λεξικό. Οι βασικές αρχές του εγκρίθηκαν από την επταμελή Συμβουλευτική Επιτροπή που όρισε η Σύγκλητος της Ακαδημίας Αθηνών. Στην Επιτροπή αυτή, την οποία ενημέρωνα σε τακτά χρονικά διαστήματα για την πορεία των ερευνών, συμμετείχαν οι ακαδημαϊκοί: Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, Νικόλαος Ματσανιώτης, Γρηγόριος Σκαλκέας, Νικόλαος Κονομής, Σπύρος Ιακωβίδης, Αθανάσιος Καμπύλης και Βασίλειος Χ. Πετράκος. Ανακοινώθηκε επίσημα ότι το λεξικό θα κυκλοφορούσε το 2008 και τελικά είδε το φως της δημοσιότητας έξι χρόνια αργότερα, το 2014. Εμπλουτίστηκε το λημματολόγιο και προστέθηκαν πολλά νέα στοιχεία γιατί το λεξικό αυτό έπρεπε να είναι καλύτερο από όλα τα άλλα σχετικά λεξικά, όταν μάλιστα θα έφερε τη σφραγίδα της Ακαδημίας Αθηνών. Διαφορετικά δεν θα είχε λόγο ύπαρξης. Αν ρωτούσατε εμένα, θα σας έλεγα ότι δεν θα έβγαζα ποτέ λεξικό, γιατί ένα λεξικό δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Το εκμυστηρεύομαι σε σας επειδή έχετε φιλολογική παιδεία και καλλιέργεια. Η τελειοθηρία λειτουργεί ανασταλτικά, οπότε στην απελπισία σου πάνω λες: ας κυκλοφορήσει τώρα και η δεύτερη έκδοση θα είναι καλύτερη.
Η.Κ. Θα το δούμε ηλεκτρονικά, όπως άλλα λεξικά;
Χ.Χ. Όπως ακούσατε και κατά την επίσημη παρουσίαση του λεξικού στις 3 Νοεμβρίου 2014, η Ακαδημία Αθηνών θα το προσφέρει στον ελληνικό λαό και σε ηλεκτρονική μορφή. Επειδή ετοιμάζουμε τώρα τη δεύτερη έκδοση, η οποία θα είναι βελτιωμένη από πολλές απόψεις, προτιμούμε να δώσουμε ηλεκτρονικά την ανανεωμένη έκδοση. Η Ακαδημία Αθηνών δεν θα κρατήσει έναν τέτοιο θησαυρό στα συρτάρια της. Το Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της χώρας δεν είναι κερδοσκοπικός οργανισμός. Απόδειξη ότι ένα τέτοιο ογκώδες λεξικό 1.819 σελίδων μεγάλου σχήματος, τρίστηλο με διχρωμία, χαρτί βίβλου, άψογη βιβλιοδεσία και άριστη εκτύπωση από το Εθνικό Τυπογραφείο, μπορεί να το προμηθευτεί οποιοσδήποτε από το Βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας με 35 μόλις ευρώ.
Η.Κ. Έχει παροράματα το λεξικό της Ακαδημίας; Το λεξικό Μπαμπινιώτη δέχτηκε σφοδρή επίθεση για τα παροράματα και άλλα λάθη.
Χ.Χ. Παροράματα έχουν όλα τα λεξικά και το δικό μας δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Αλλά αυτά διορθώνονται. Τον «δαίμονα του τυπογραφείου» τον παρουσιάσατε με έξοχο τρόπο στη σχετική εμβριθή μονογραφία σας το 2008 και δεν χρειάζεται να σας πω περισσότερα. Ορισμένα λεξικά δεν έχουν απλώς «παροράματα», αλλά «γκάφες ολκής». Ελπίζω να μη μας ξέφυγε κάποιο πολύ σοβαρό λάθος. Ο συνολικός αριθμός των λέξεων οι οποίες απαρτίζουν το Χρηστικό Λεξικό είναι περίπου τρία εκατομμύρια λέξεις. Είναι ένα αυθεντικό κειμενικό σώμα που εμπερικλείει πολλά άλλα ειδικά λεξικά. Αποτυπώσαμε εκατό περίπου άνθρωποι, άλλος περισσότερο και άλλος λιγότερο, τον πλούτο και την ομορφιά της σημερινής γλώσσας σε ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό τριών εκατομμυρίων ψηφίδων. Υπολογίζω ότι τριακόσιες περίπου ψηφίδες δεν μπήκαν στη σωστή τους θέση. Αυτό δεν το παρατηρεί σχεδόν κανείς. Η εκφραστική ζωντάνια της γλώσσας μας παραμένει εντυπωσιακή και αυτό έχει σημασία.
Η.Κ. Έχει ελλείψεις το λεξικό; Συνειδητοποιήσατε εκ των υστέρων ή σας υπέδειξαν κάποια λήμματα ή ενότητες που θα έπρεπε να συμπεριλάβετε;
Χ.Χ. Ελλείψεις, σας το είπα με απόλυτη ειλικρίνεια, υπάρχουν. Όταν επιλέγεις να λημματογραφήσεις μία περίπου στις δέκα λέξεις, με στατιστικά όμως κριτήρια από μεγάλες βάσεις δεδομένων, οι ελλείψεις είναι δεδομένες. Υπάρχουν και άλλες ελλείψεις οι οποίες δεν οφείλονται σε δική μας αμέλεια, αλλά στην εξέλιξη της γλώσσας. Η γλώσσα τρέχει και εμείς ακολουθούμε ασθμαίνοντας. Έχουμε βάλει ως λήμματα τα ακρωνύμια των Υπουργείων. Το Υπουργείο Παιδείας έχει αλλάξει την τελευταία δεκαετία πέντε φορές ονομασία. Χάσαμε τον μπούσουλα, που λέμε. Μερικοί με ρωτάνε γιατί δεν έχετε το σέλφι; Το σέλφι είναι αγγλική λέξη (selfie, νεολογισμός του 2002, το 2013 χαρακτηρίστηκε «λέξη της χρονιάς») που μπήκε, για παράδειγμα, στο γαλλικό λεξικό Le Petit Robert στην έκδοση του 2015. Εμείς έχουμε τη λέξη στην ηλεκτρονική βάση, αλλά σκέφτηκα, ας περιμένουμε δυο – τρία χρόνια να δούμε το εύρος της διάδοσής της, και αν επικρατήσει, όπως δείχνουν τα στατιστικά στοιχεία, θα την προσθέσουμε στην επόμενη έκδοση. Αν μου επιτρέπετε να επεκτείνω το ερώτημά σας, θα έλεγα ότι μας υπέδειξαν ορισμένοι να αφαιρέσουμε λέξεις που «καταστρέφουν τον χαρακτήρα της γλώσσας», όπως π.χ. οκέι και ντιτζέι. Ο λέξεις αυτές λέγονται, επομένως δεν μπορούν να απουσιάζουν από το λεξικό. Δεν επιδοκιμάζουμε φυσικά τις βρισιές, αλλά δεν μπορούμε να τις αγνοήσουμε. Επιλέξαμε με φειδώ τις πιο αντιπροσωπευτικές. Πολλές λέξεις - ταμπού, κυρίως σεξουαλικού και υβριστικού περιεχομένου, λέγονται συχνά και ο λεξικογράφος οφείλει να τις λημματογραφήσει.
Η.Κ. Εγώ έχω ένα ερώτημα γιατί δεν ασχοληθήκατε με τα ανθρωπωνύμια.
Χ.Χ. Με ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια δεν ασχοληθήκαμε συνειδητά. Αυτά ανήκουν σε άλλα είδη λεξικών. Όταν θέλει κάποιος να δει τι σημαίνει ένα συγκεκριμένο ανθρωπωνύμιο ή τοπωνύμιο, δεν θα ανατρέξει λογικά σε ένα γλωσσικό λεξικό. Θα ανοίξει μία εγκυκλοπαίδεια, θα καταφύγει σε διαδικτυακές πηγές. Αν βάζαμε λήμματα, όπως Κρέων, Κρήτη, Κριμαία, θα σπαταλούσαμε πολύτιμο χώρο σε βάρος άλλων λημμάτων που χρησιμοποιούνται συχνότερα. Δεν έχουμε τη Λάρισα, καταγράφουμε όμως τα παράγωγα επίθετα ή ουσιαστικά Λαρισαίος, Λαρισαία, Λαρισινός, Λαρισινή.
Η.Κ. Από την παρουσίαση του λεξικού κράτησα μια φράση του Καζαντζάκη: «Άγριες φοράδες οι λέξεις και δεν μπορείς να τις δαμάσεις εύκολα». Πόσο εύκολο ήταν να περιγράψετε τις σημασίες και χρήσεις των λέξεων;
Χ.Χ. Πράγματι δεν δαμάζονται εύκολα οι λέξεις, ιδιαίτερα οι πολυσήμαντες. Το ρήμα λέω παρουσιάζεται σε έξι μεγάλες στήλες με 14 διακριτές σημασίες. Στο τέλος καταγράφονται και ερμηνεύονται δεκάδες στερεότυπες εκφράσεις, όπως: ένα (μόνο) σου λέω, τα λέμε, θα έλεγα, σου 'πα, μου 'πες, τόσα ξέρει, τόσα λέει, φερ' ειπείν, τι σου λέει αυτό; κ.ά. Σε ένα πολυσυζητημένο λεξικό καταγράφονται για το ίδιο ρήμα 47 σημασίες. Πού οφείλεται αυτή η απόκλιση; Στο γεγονός ότι στο λεξικό αυτό δεν διαφοροποιούνται οι σημασίες από τις χρήσεις. Και άλλα λήμματα αναπτύσσονται εκτενώς στο Χρηστικό Λεξικό επειδή ακριβώς έχουν πολλές σημασίες. Αν μελετήσει κάποιος προσεκτικά τα λήμματα λ.χ. βάζω, δίνω, κάνω, νερό, παίρνω, θα καταλάβει πόσος μόχθος απαιτήθηκε για την οριοθέτηση των σημασιών και των χρήσεων, όπως και για την καταγραφή και ερμηνεία των συνδυαστικών δυνατοτήτων και των τυποποιημένων εκφράσεων. Ελάχιστοι ανοίγουν το λεξικό για να δουν τι σημαίνει ο σύνδεσμος και. Νομίζουν ότι ξέρουν. Αν διαβάσουν το λήμμα αυτό στο Χρηστικό Λεξικό θα μαγευτούν γιατί ξεδιπλώνεται συνοπτικά μπροστά τους «η μεγάλη ιστορία μιας μικρής λέξης». Η πύκνωση λόγου φτάνει στα ακρότατα όριά της. Αυτός είναι ο δείκτης ποιότητας ενός λεξικού. Οι στατιστικές αναλύσεις έδειξαν ότι δεν ισχύει η παλιά σχολική οδηγία «Μην ξεκινάτε ποτέ μια πρόταση με το και». Παλιότερα πολλά παιδάκια έτρωγαν αδίκως ξύλο για την παραβίαση αυτού του κανόνα. Και όμως αρκετές προτάσεις ξεκινούν με το και. Μας απαγόρευαν με λίγα λόγια τις ευχετικές προτάσεις: Και του χρόνου, και στα δικά σου, και μη χειρότερα! Έδερναν οι δάσκαλοι τους μαθητές γιατί έγραφαν αυτά που λέει όλος ο κόσμος αυθόρμητα: Και βέβαια! Και λοιπόν; Και η κουτσή Μαριώ ήρθε στο πάρτι. Κι εσύ τέκνον Βρούτε; Ο απόλυτος παραλογισμός.
Η.Κ. Υπάρχει και ένας άλλος «κανόνας». Δε βάζουμε ποτέ κόμμα πριν το και.
Χ.Χ. Λάθος. Μεγάλο λάθος κι αυτό. Εγώ γράφω στο Προλογικό σημείωμα ενός βιβλίου μου ότι «δίδαξα στα Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα Αθηνών, Δυτικής, και Ανατολικής Αττικής». Αν δεν έβαζα κόμμα πριν από το και, θα νόμιζε κανείς ότι τα ΠΕΚ ήταν δύο, ενώ ήταν τρία. Θέτουμε, επίσης, κόμμα πριν από το και, αν αλλάζει το υποκείμενο: Έφυγα νωρίς από το γραφείο, και την επόμενη μέρα μου έκανε παρατήρηση ο διευθυντής. Σε παρενθετικές προτάσεις είναι υποχρεωτικό το κόμμα πριν από το και: Ευχαρίστησε, με την ιδιότητα του Προέδρου, και το βοηθητικό προσωπικό.
Η.Κ. Και τυπογραφικά ήταν δύσκολο αυτό. Για κάποια λήμματα χρειάστηκε πλέον της μία σελίδας. Νομίζετε ότι το τυπογραφικό μοντέλο που επιλέξατε υποστηρίζει το «χρηστικό»;
Χ.Χ. Το τυπογραφικό μοντέλο που επιλέξαμε ξαφνιάζει ορισμένους. Αυτό είναι αλήθεια. Άλλοι όμως το επαινούν. Ωστόσο δεν είναι ασυνήθιστο στη διεθνή λεξικογραφική πρακτική. Οι μικρές στήλες διαβάζονται πιο εύκολα. Είχα ως πρότυπο το γερμανικό λεξικό Duden. Αλλά σας εκμυστηρεύομαι τώρα για πρώτη φορά ότι, με το να το επιλέξουμε την τρίστηλη διάταξη και να προτιμήσουμε τη γραμματοσειρά Palatino Linotype κερδίσαμε 400 σελίδες. Θα έφτανε το λεξικό στις 2.400 σελίδες και το κρατήσαμε στις 1.819. Είναι εντυπωσιακό, με εμφανή οικονομικά οφέλη, ότι κερδίσαμε 400 σελίδες χωρίς να αφαιρέσουμε ούτε μία λέξη. Τα λήμματα που υπερβαίνουν τη σελίδα δεν είναι πάνω από 500, σε ένα σύνολο 75.000 λημμάτων. Οφείλω να τονίσω ότι το Εθνικό Τυπογραφείο, όπως ομολογούν πολλοί, παρουσίασε ένα υψηλής αισθητικής έργο για το οποίο είμαστε υπερήφανοι.
Η.Κ. Με την κυκλοφορία του λεξικού δεχτήκατε μια επίθεση, κατά τη γνώμη μου, με άκομψο τρόπο, και χωρίς πάντα η κριτική να σχετίζεται με την επιστήμη ή την ωφελιμότητα του λεξικού.
Η.Χ. Η διαπίστωσή σας είναι σωστή και τη διατυπώνετε κομψά. Πίσω από τις δυο-τρεις εμπαθείς επιθέσεις που δεχτήκαμε τα πρώτα εικοσιτετράωρα από την κυκλοφορία του λεξικού, από άσχετους και μη ειδικούς, κρύβονται ποικίλες σκοπιμότητες. Την καλύτερη απάντηση την έδωσε ο Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου, από το βήμα της Ακαδημίας Αθηνών κατά την πανηγυρική συνεδρία της 19ης Δεκεμβρίου 2014: «Το Λεξικό διαπνέεται από νέες ιδέες και ανθρωπιστικό πνεύμα και δέχτηκε στο λίγο χρόνο που κυκλοφορεί δίκαιους επαίνους και άκριτες κρίσεις και χαρακτηρισμούς. Το δεύτερο είναι κάτι που το περίμενε κανείς. Συνέβη και πριν από 77 χρόνια. Το έργο που τότε κατηγορήθηκε λάμπει σήμερα στο πνευματικό στερέωμα. Και τους κατηγόρους, άγνωστους, μίζερους ηθικώς και λησμονημένους, 'τους πήρε μαύρο σύννεφο'». Εγώ προσωπικά θα είμαι ευγνώμων σ' αυτούς που θα μας υποδείξουν λάθη. Το δήλωσα κατά την παρουσίαση του λεξικού και εσείς που ήσασταν παρών το θυμάστε. Μόνο όσοι δεν γράφουν τίποτε δεν κάνουν λάθη. Ύστερα από ένα χρόνο οι κριτικές που έχουν δημοσιευτεί σε έγκυρα περιοδικά από ειδικούς είναι άκρως επαινετικές. Ευπρόσδεκτες είναι και οι αρνητικές κριτικές. Εκτίθενται, πάντως, ορισμένοι και αν δεν το καταλαβαίνουν, τόσο χειρότερα γι' αυτούς.
Η.Κ. Η έκδοση του λεξικού της Ακαδημίας μπορεί να αποτιμηθεί με οικονομικούς ή εμπορικούς όρους; Πόσο κόστισε το Λεξικό;
Χ.Χ. Το λεξικό αυτό δεν αποτιμάται με οικονομικούς ή εμπορικούς όρους. Η Ακαδημία Αθηνών διέθεσε με γενναιοδωρία όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή της για ένα καλό αποτέλεσμα. Σεβαστήκαμε τα χρήματα του φορολογούμενου Έλληνα που μας πρόσφερε το Υπουργείο Οικονομικών. Δούλεψαν συνολικά 45 νέοι άνθρωποι σε διάφορα χρονικά διαστήματα. Αυτό το ένα περίπου εκατομμύριο ευρώ που κόστισε το Λεξικό, αν το διαιρέσετε με το 45 σε βάθος δέκα περίπου χρόνων, θα δείτε ότι οι άνθρωποι δούλεψαν με πολύ χαμηλές αμοιβές. Κάποιοι έγραψαν στο διαδίκτυο, θα το είδατε, ότι «φαγώθηκαν πολλά λεφτά». Ανώνυμη καταγγελία πριν από λίγα χρόνια, που δημοσιεύτηκε σε αθηναϊκή εφημερίδα χαμηλής ποιότητας, έκανε λόγο για «διασπάθιση δημόσιου χρήματος». Επειδή το δημόσιο χρήμα έχει κατασπαταληθεί, ξέρετε, πολλές φορές ασώτως, ο κόσμος είναι φιλύποπτος. Για τους πνευματικούς ανθρώπους οι κοινωνικές ευαισθησίες πρέπει να είναι δεδομένες. Δεν ζω σε έπαυλη, ούτε διαθέτω πισίνα ή πολυτελές αυτοκίνητο. Δεν μου χρειάζονται. Εγώ πηγαίνω στη λαϊκή αγορά και συναντώ εκεί απλούς ανθρώπους. Μου διηγούνται τα βάσανά τους και νιώθω πολύ άσχημα. Αυτό το λεξικό, αν δεν γινόταν όλα με σύνεση και φειδώ, θα έπρεπε να πουλιέται 350 με 400 ευρώ για να καλυφθούν τα έξοδά του. Η Ακαδημία πληρώνει από την τσέπη της γιατί θέλει να δώσει έργα ποιότητας στον ελληνικό λαό. Η προσφορά της αυτή πρέπει να επαινεθεί.
Η.Κ. Εσείς είχατε κάποια αμοιβή για τη συμμετοχή σας στο όλο εγχείρημα;
Χ.Χ. Εγώ, και το λέω αυτό γιατί δεν το πιστεύει κανείς, θα μπορούσα να είχα βγάλει αρκετά χρήματα. Η Ακαδημία Αθηνών μου πρόσφερε με γενναιοδωρία τον ανώτατο μισθό που μπορούσα να πάρω ως δημόσιος λειτουργός. Έλαβα ένα ποσό, διέκοψα όμως από το 2008 με δική μου πρωτοβουλία τη σύμβασή μου, γιατί κάποιος είχε πει ότι θα κωλυσιεργούσα και δεν θα έβγαζα το λεξικό για να παίρνω το «μηνιάτικο». Δεν σκέφτηκα ποτέ χρησιμοθηρικά. Σας εκμυστηρεύομαι πως αν ήθελα να βγάλω λεφτά, θα πήγαινα σε έναν εκδότη, θα έγραφα ένα μέτριο λεξικό – ξέρετε ότι τα μέτρια λεξικά πουλάνε και κυκλοφορούν ένα σωρό. Διαφημίζονται καταλλήλως και πολλοί τα αγοράζουν με αφέλεια, χωρίς καν να τα ξεφυλλίσουν. Σε δυο με τρία χρόνια θα παρουσίαζα ένα προχειρογραμμένο λεξικό, σαν αυτά που γράφουν ορισμένοι, αλλά σέβομαι τον εαυτό μου.
Σας εκμυστηρεύομαι κάτι για πρώτη φορά. Το 1976 πήρα τον τίτλο του διδάκτορα από το Πανεπιστήμιο της Κολονίας. Το 1977 γύρισα στην Ελλάδα και ήμουν άνεργος γιατί καθυστέρησε ο διορισμός μου στην Ακαδημία Αθηνών. Διδάκτορας και με συγγραφικό έργο στη λεξικογραφία, πάνω στην απελπισία μου πήρα βόλτα τα φροντιστήρια της πλατείας Κάνιγγος και ζητούσα δουλειά. Με λυπόντουσαν που είχα τόσα προσόντα (αυτό ήταν για μένα μια πολύ τραυματική εμπειρία) και με ευγενικό τρόπο μου έλεγαν ότι δεν με χρειάζονταν. Κοίταζα κάθε μέρα τις μικρές αγγελίες. Έπεσε στο μάτι μου μία που έγραφε: «Ζητείται επειγόντως διδάκτορας γλωσσολογίας για να συνεργαστεί στην έκδοση λεξικού». Η διδακτορική μου διατριβή, στα Γερμανικά, αναφέρεται στη λεξικογραφία. Έκανα το σταυρό μου και είπα «Δόξα σοι ο θεός, για μένα είναι αυτή η θέση». Πηγαίνω, λοιπόν, κάπου στην πλατεία Κάνιγγος, και μόλις είδαν τέτοια προσόντα, μου είπαν αμέσως «μπράβο, εσένα θέλουμε». Ρώτησα αν έχουν έτοιμες τις προδιαγραφές του λεξικού. Μου απάντησαν: «Εμείς το έχουμε έτοιμο». «Αφού το έχετε ήδη συντάξει, εμένα τι με θέλετε;» τους είπα. Μου λένε: «Θέλουμε το όνομά σας και τον τίτλο σας και θα σας πληρώσουμε γι' αυτό». «Τι λέτε! Με προσβάλλετε», τους απάντησα άναυδος. Σας μιλώ εντίμως. Τους λέω, από καθαρή περιέργεια, «δώστε μου ένα δείγμα να δω τι δουλειά κάνετε». Μου έδωσαν ένα δεκαεξασέλιδο. Το πήρα σπίτι. Ήταν γεμάτο λάθη. Όταν τους τα έδειξα μου είπαν «Δεν πειράζει. Μπορείτε να τα διορθώσετε». Τους είπα: «Δεν ντρέπεστε; Εγώ νόμιζα ότι θα μου αναθέτατε να γράψω ένα λεξικό. Μου ζητάτε να βάλω το όνομά μου σε ένα λεξικό που δεν έγραψα; Αυτό είναι απάτη!» και έφυγα εξοργισμένος. Με τα χρήματα που μου έδιναν τότε υπολόγισα ότι μπορούσα να αγοράσω ένα μεγάλο τριάρι διαμέρισμα στο κέντρο της Αθήνας. Αρνήθηκα αυτά τα χρήματα, έμεινα στο ενοίκιο, λεφτά δεν είχα, άνεργος ήμουν. Λοιπόν, σας λέω εντίμως, αν έμπαινα στον πειρασμό να πάρω τα χρήματα που μου έδιναν, θα είχα επιστημονικά χαντακωθεί και γελοιοποιηθεί. Πάνω από όλα είναι η εντιμότητα, η ανθρώπινη και η επιστημονική αξιοπρέπεια.
Η.Κ. Πότε θα γίνει η δεύτερη έκδοση του λεξικού;
Χ.Χ. Ένα λεξικό που δεν ανανεώνεται τουλάχιστο κάθε πέντε χρόνια είναι καταδικασμένο να περιθωριοποιηθεί. Πολλά νεοελληνικά λεξικά δεν αξιώνονται να βγουν σε δεύτερη έκδοση, απλώς ανατυπώνονται. Άλλα που διαφημίζονται για πολλαπλές νέες εκδόσεις, στην ουσία είναι επανεκδόσεις με ελάχιστες ουσιαστικές αλλαγές, οι οποίες βέβαια απαιτούν σε βάθος έρευνα, δηλ. χρόνο και χρήμα. Δεύτερη έκδοση του Χρηστικού Λεξικού ευελπιστώ να γίνει μέσα στο παραπάνω χρονικό διάστημα. Επειδή θα εξαντληθεί σύντομα η πρώτη έκδοση, προβλέπεται επανέκδοση με τις απολύτως αναγκαίες διορθώσεις. Πολλοί εκπαιδευτικοί περιμένουν την Επιτομή του Χρηστικού Λεξικού, θέμα που με απασχολεί τα τελευταία χρόνια.
Η.Κ. Είστε σε καθημερινή επαφή με τη νέα γενιά, ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο αλλά και με τις επισκέψεις σας στα σχολεία. Ποια η άποψή σας για τη γλώσσα των νέων;
Χ.Χ. Η γλώσσα των νέων βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο ιδιωτικών και δημόσιων συζητήσεων με απαξιωτικούς συνήθως χαρακτηρισμούς. Ανήκω στους ανθρώπους εκείνους που πιστεύουν ότι οι σημερινοί νέοι είναι καλύτεροι από τη δική μου γενιά. Είναι αξιοθαύμαστος ο τρόπος με τον οποίο προσαρμόζονται στις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις. Όταν συζητούν οι μαθητές στο προαύλιο του σχολείου, ή οι νέοι σε καφετέριες, χρησιμοποιούν μια πιο οικεία γλώσσα που ξενίζει τους μεγαλύτερους, οι οποίοι όμως, όταν ήταν οι ίδιοι νέοι, είχαν ανάλογη γλωσσική συμπεριφορά. Έτσι είναι η ζωή. Τα ίδια παιδιά, όταν αναπτύσσουν ένα θέμα στην τάξη ή στο αμφιθέατρο, κινούνται σε εντελώς διαφορετικό γλωσσικό και υφολογικό επίπεδο. Οι νέοι, τα παιδιά, όπως οι γυναίκες, οι φτωχοί και οι μετανάστες, ανήκουν στις ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Είναι εύκολος στόχος για σωματική και λεκτική επίθεση και γι' αυτό πρέπει να ευαισθητοποιηθεί η κοινωνία. Πολλοί ξεχνούν ότι οι νέοι είναι το μέλλον μας, η επιβίωσή μας, και πρέπει να τους αγκαλιάσουμε με αγάπη και να σεβόμαστε την προσωπικότητά τους. Δίδαξα 37 χρόνια σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και έχω περάσει για ερευνητικούς λόγους μερικές χιλιάδες ώρες σε σχολικές τάξεις. Τώρα συνειδητοποιώ τι ευτυχία ήταν αυτή, να βρίσκομαι ανάμεσα σε νέους ανθρώπους γεμάτους εξυπνάδα, αυθορμητισμό και ζωντάνια. Στα αυτιά μου ηχούν οι φωνές και το γέλιο των παιδιών. Πριν από λίγο καιρό επισκέφτηκα ένα γηροκομείο και συνειδητοποίησα ότι αν δούλευα σε ένα τέτοιο ίδρυμα θα είχα πάθει κατάθλιψη. Μεγάλο πράγμα να είσαι δάσκαλος. Η γλώσσα των νέων αποτελεί σημαντικό παράγοντα εμπλουτισμού του λεξιλογίου κάθε γλώσσας. Πολλές λέξεις της νεανικής αργκό γίνονται με τον καιρό αποδεκτές στην κοινή νεοελληνική, η οποία έτσι ανανεώνεται και εμπλουτίζεται με πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία.
Η.Κ. Πολλοί γονείς μιλώντας στα παιδιά τους, στα πρώτα νηπιακά χρόνια, προφέρουν τις λέξεις συγκεκομμένες ή και παραποιημένες και κυρίως χρησιμοποιούν περιορισμένο λεξιλόγιο. Έτσι πρέπει να γίνεται;
Χ.Χ. Όχι, δεν πρέπει να γίνεται έτσι. Δεν είναι σωστό. Το νηπιακό λεξιλόγιο μαρτυρείται από τα πανάρχαια χρόνια. Ο Αριστοφάνης διασώζει παιδικές λέξεις, όπως μαμμᾶν, κακκᾶν που σημαίνουν ό,τι και σήμερα: μαμ, κακά. Λέξεις, όπως νάνι, ντα ντα, τσα, είναι οικείες στα μικρά παιδιά και με τις ίδιες απευθύνονται οι μεγάλοι σ' αυτά. Στο νήπιο μπορείς να πεις Κάνε μάκια τη γιαγιάκα, και όταν μεγαλώσει λίγο να του πεις Δώσε ένα φιλάκι στη γιαγιά. Δεν είναι όμως σωστό να προσπαθούν να μιμηθούν οι μεγάλοι το λόγο τους ή να χρησιμοποιούν συγκεκομμένες λέξεις ή να τις παραποιούν, νομίζοντας έτσι ότι ανταποκρίνονται στις προτιμήσεις του παιδιού. Πρέπει να του μιλούν φυσιολογικά, με απλές βέβαια λέξεις. Θα του πούμε γιογιό, όχι ουροδοχείο. Αν ένα παιδί του δημοτικού μου έλεγε, εν τοιαύτη καταφατική περιπτώσει, θα έπεφτα από τα σύννεφα. Αυτός είναι αφύσικος λόγος για τη συγκεκριμένη ηλικία. Να κινούμαστε στο επίπεδο του παιδιού, αλλά όχι να το ευτελίζουμε, οδηγούμενοι στο άλλο άκρο, την υπεραπλούστευση. Τα παιδιά μιμούνται τους μεγάλους, αλλά μετά ανακαλύπτουν με δημιουργικό τρόπο τη γλώσσα.
Η.Η. Ποια είναι η άποψή σας για τη γλώσσα της τηλεόρασης και γενικότερα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης;
Χ.Χ. Σας μιλώ ειλικρινά. Αποστρέφομαι τους ανθρώπους που κινδυνολογούν μονίμως. Στόχος τους είναι συχνά, εκτός των άλλων, η τηλεόραση και γενικότερα τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ή Επικοινωνίας, όπως είναι επίσης γνωστά. Τώρα τελευταία μπαίνουν στο στόχαστρο και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Η ευθύνη δεν πρέπει να αποδίδεται σε όλα αυτά τα Μέσα. Αναπαράγουν τον κακό εαυτό μας. Αυτά θέλει να βλέπει και να ακούει ο κόσμος. Πρέπει να ανέβει το μορφωτικό επίπεδο του λαού. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να κάνουν αυτό που κάνετε εσείς χρόνια, με πάθος, αγάπη και συνέπεια, σεμνά και αθόρυβα. Οι πολιτικοί έχουν κατά κανόνα απαξιωθεί στη συνείδηση του κόσμου. Δεν επιδιώκουν τη σύγκλιση απόψεων. Προτιμούν την απόκλιση και την επίρριψη ευθυνών πάντα στους «αντιπάλους». Τελικά πληρώνουμε τη νύφη όλοι μαζί. Δεν βοηθούν να διαμορφωθεί μια μακροπρόθεσμη γλωσσική και εκπαιδευτική πολιτική. Η ευτέλεια μερικών εκπομπών δεν είναι σωστό να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι όλα είναι άχρηστα. Πρέπει να κρίνουμε κατά περίπτωση. Το γεγονός ότι πολύς κόσμος προτιμά το ευτελές και το χυδαίο σημαίνει ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει αποτύχει. Μην περιμένουμε όμως όλοι οι άνθρωποι να πηγαίνουν στην όπερα ή να ακούνε μόνο κλασική μουσική. Οι κοινωνικές διαστρωματώσεις θα υπάρχουν πάντοτε. Εγώ λέω να μη δίνουμε συνέχεια ευτελή, κατ' επίφαση «πολιτιστικά» προϊόντα στον απλό λαό. Χρειαζόμαστε καλύτερη δημόσια εκπαίδευση που θα κρατά την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στις ανθρωπιστικές και τις θετικές επιστήμες. Η γλωσσική αγωγή επιβάλλεται να συνδυαστεί με τη διδασκαλία της ποιοτικής λογοτεχνίας με απώτερο στόχο την ανάπτυξη της κριτικής και της δημιουργικής σκέψης. Αυτό όμως προϋποθέτει ατομική και συλλογική προσπάθεια. Δεν είναι σωστό να επιρρίπτουμε μονομερώς την ευθύνη στο σχολείο. Οι γονείς και η κοινωνία τι κάνουν;. Όλοι ξέρουμε ότι τα έντυπα και ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας έχουν μεγάλη δύναμη που τη χρησιμοποιούν συχνά ανορθόδοξα. Αν είχαν πολλοί δημοσιογράφοι το δικό σας ποιοτικό λόγο και μιλούσαν με παρρησία, τα πράγματα θα ήταν εντελώς διαφορετικά.
Η.Κ. Γλώσσα και λογοτεχνία. Παλαιότερα η λογοτεχνία παρήγαγε λέξεις. Εμπλούτιζε το λεξιλόγιο. Συμβαίνει σήμερα το ίδιο; Το λέω γιατί ξέρω ότι έχετε μια ιδιαίτερη σχέση με τη λογοτεχνία και τη γλώσσα της και ειδικά με τον Καζαντζάκη.
Χ.Χ. Έχω πράγματι ασχοληθεί με τον Καζαντζάκη αλλά και με τη γλώσσα πολλών λογοτεχνών μας. Ας μου επιτραπεί να πω ότι ανήκω στους ελάχιστους γλωσσολόγους που μελετούν τη γλώσσα σε σχέση με τη λογοτεχνία. Στο βιβλίο μου Νεοελληνικός λόγος αφιερώνω μια μεγάλη ενότητα με τίτλο: «Γλώσσα και λογοτεχνία». Το θέμα αυτό είναι πολύ ελκυστικό. Ο Βάρναλης, με τον οποίο ασχολείστε υποδειγματικά, είναι για μένα μια αποκάλυψη. Δεν έχει όμως μελετηθεί όσο θα έπρεπε. Με τη γλώσσα του δεν νομίζω ότι έχει ασχοληθεί άλλος ερευνητής εκτός από σας. Ο Βάρναλης χρησιμοποιεί εντυπωσιακό λεξιλόγιο και αναδεικνύει την ομορφιά της δημοτικής γλώσσας. Η καλή λογοτεχνία καλλιεργεί αποτελεσματικά την κριτική σκέψη που είναι το μεγάλο ζητούμενο στην εκπαίδευση. Όποιος διαβάζει λογοτεχνία, ποίηση και πεζογραφία, μπορεί να οξύνει το γλωσσικό του αισθητήριο. Διαπιστώνει στην πράξη με τι μέσα αναδεικνύεται η ποιότητα και η πυκνότητα του λόγου. Εξασκείται στους μηχανισμούς της πανίσχυρης μεταφοράς και της μετωνυμίας. Ανακαλύπτει την αλληγορία και την εικονοποιία, όπως και την πληθώρα των υφολογικών μέσων που οδηγούν στην ατομική χρήση της γλώσσας. Παλαιότερα οι καταξιωμένοι λογοτέχνες διαμόρφωναν εν πολλοίς την κοινή γλώσσα. Και σήμερα συμβαίνει αυτό, αλλά σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Ο πολύς κόσμος δεν διαβάζει, δυστυχώς, ποιοτική λογοτεχνία, ιδίως ποίηση, και έτσι η επιρροή των ποιητών είναι αναγκαστικά περιορισμένη. Σήμερα κυριαρχεί η έκρηξη των επιστημών και ο δημοσιογραφικός λόγος και αυτό αποτυπώνεται στη νεοελληνική γλώσσα. Από την άλλη μεριά, ο καλός λογοτέχνης είναι στην ουσία και «λεξικογράφος», αφού καταγράφει με τον τρόπο του γλωσσικές και κοινωνικές συμπεριφορές.
Η.Κ. Έχουμε σήμερα εξίσου άξιους λογοτέχνες;
Χ.Χ. Έχουμε, και μάλιστα πανάξιους. Ρίξτε, για παράδειγμα, μια ματιά στο «Ευρετήριο μελών» της Εταιρείας Συγγραφέων και θα επιβεβαιώσετε του λόγου το αληθές. Διάβασα πριν από χρόνια ένα άρθρο του Βλάση Γαβριηλίδη για την πνευματική κατάσταση του τόπου στα τέλη του 19ου αιώνα. Μου έκανε εντύπωση ο ισχυρισμός του ότι δεν υπάρχουν άξιοι λογοτέχνες. Τα έβλεπε όλα μαύρα και κατέληγε με τα λόγια: «Τζίφος σε όλα!». Θα το φανταζόταν ποτέ ότι η Ελλάδα θα κέρδιζε λίγες δεκαετίες αργότερα δυο βραβεία Nobel λογοτεχνίας; Και μέσα στην κρίση, σε τελευταία ανάλυση οι κρίσεις επανέρχονται ως ιστορική αναγκαιότητα, εκκολάπτονται καλλιτέχνες και συγγραφείς που θα δώσουν αργότερα σπουδαία έργα. Δεν μου ταιριάζει η μοιρολατρία και στενοχωριέμαι όταν ακούω κάποιους να λένε ότι η Ελλάδα πέθανε, όλα έσβησαν, όλα χάθηκαν.
Η.Κ. Η γλώσσα της ποίησης και της πεζογραφίας αντιπροσωπεύεται στο λεξικό;
Χ.Χ. Αντιπροσωπεύεται με έναν τρόπο ικανοποιητικό, θα έλεγα. Έγινε προσεκτική επιλογή λέξεων που απαντούν σε έργα πολλών λογοτεχνών. Μια τυπική λογοτεχνική-λαϊκή λέξη είναι η αναβροχιά. Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί τη λέξη στο ποίημα «Οι Γάτες τ' Άι-Νικόλα»: Τον καιρὸ της μεγάλης στέγνιας,/-σαράντα χρόνια αναβροχιὰ-/ρημάχτηκε όλο το νησὶ. Ένας μετεωρολόγος θα κάνει λόγο για «περίοδο ξηρασίας» και όχι για «περίοδο αναβροχιάς». Τα ποιήματα δεν έχουν θέση σε ένα χρηστικό λεξικό. Την αναβροχιά θα την πει ο μέσος χρήστης του λεξικού μόνο στην παροιμιώδη έκφραση στην αναβροχιά καλό (είν') και το χαλάζι. Προσωπικά θα ήθελα περισσότερες «ποιητικές» λέξεις. Το λεξικό όμως δεν έχει απεριόριστο χώρο, σε δεσμεύει καταδυναστευτικά. Πρόκληση για τον λεξικογράφο είναι να μη φλυαρεί. Η πύκνωση λόγου είναι επίπονη διαδικασία. Και κάτι άλλο. Τα υφολογικά επίπεδα επικαλύπτονται πολύ συχνά. Μια λέξη μπορεί συγχρόνως να είναι λαϊκή και λογοτεχνική. Αρκετές λέξεις-ταμπού, έτσι αποκαλώ τις λεγόμενες «χυδαίες» λέξεις, βρίσκονται σε λογοτεχνικά έργα. Οι λογοτεχνικές λέξεις και οι λογοτεχνικοί νεολογισμοί χρειάζονται ειδική λεξικογραφική αντιμετώπιση. Αξίζει να συμπεριληφθούν σε ένα ξεχωριστό λεξικό. Γι' αυτό το λόγο στο Χρηστικό Λεξικό δεν παρατίθεται κανένα επεξηγηματικό παράδειγμα από τη λογοτεχνία.
Η.Κ. Τις τελευταίες δεκαετίες πλήθος νέων λέξεων, κυρίως ξένες, και όροι, μπαίνουν στο λεξιλόγιό μας. Θα αντέξουν αυτές οι λέξεις στο χρόνο ή θα ξεπεραστούν το ίδιο γρήγορα, όπως και τα προϊόντα τεχνολογίας; Το ρωτώ αυτό γιατί και το Λεξικό της Ακαδημίας κάνει μια προσπάθεια να περιγράψει – συμπεριλάβει όσες περισσότερες μπορεί.
Χ.Χ. Το Χρηστικό Λεξικό περιγράφει τη γλώσσα, δεν τη ρυθμίζει. Αυτό είναι μια από τις σπουδαίες αρετές του. Έτσι εξηγείται και ο μεγάλος αριθμός ξένων λέξεων που έχει συμπεριλάβει στο λημματολόγιό του, γεγονός το οποίο προκάλεσε ορισμένες αντιδράσεις από αυτούς που επιμένουν στη ρύθμιση της γλώσσας και την εκδίωξη των ξένων λέξεων. Οι Πολλές ξένες λέξεις ξεγλιστρούν και μένουν. Δεν είναι εύκολο να τις διώξεις. Το μπάσκετ μεταφράστηκε καλαθοσφαίριση, αλλά δεν λέγεται συχνά. Το παράγωγο μπασκετικός και τα σύνθετα μπασκετομάνα, μπασκετούπολη, μπασκετόφιλος επιμένουν, και καλά κάνουν. Ποιος λέει καλαθοσφαιρόφιλος; Εκατοντάδες λέξεις που αρχίζουν με μπ- είναι ξενικής προέλευσης, όπως μπαγλαμάς, μπαλόνι, μπαταρία, μπέιζμπολ, μπικίνι, μπλοκ, μπολ, μπούμεραγκ (το αυτεπίστροφο δεν καθιερώθηκε), μποφόρ, μπρελόκ. Ποιες ελληνικές λέξεις μπορούν να τις αντικαταστήσουν; Δεν είναι εύκολο να πει κανείς με βεβαιότητα ποιες από τις σύγχρονες ξένες λέξεις θα αντέξουν στο χρόνο και θα ενσωματωθούν στη γλώσσα μας. Εμείς περιγράφουμε τη σημερινή κατάσταση. Όπως ξέρουμε, δεν θα επικρατήσουν όλες αυτές οι λέξεις. Όσες αντέξουν, άντεξαν. Γι' αυτό αναθεωρούνται τα λεξικά. Γιατί η γλώσσα αλλάζει, δεν μένει στατική. Παλιά, το θυμάμαι ως παιδί, έλεγαν ορισμένοι παρντόν, αντί για το συγγνώμη, αν σκουντούσαν κάποιον στο λεωφορείο ή στο δρόμο. Τώρα λένε, ιδίως οι νέοι, σόρι. Έφυγε το παρντόν και το εξευγενισμένο παρδόν. Οι διαλεκτικές και ιδιωματικές λέξεις εξαφανίζονται ταχύτερα. Αυτό που ξέρουμε όμως είναι ότι τριάντα χιλιάδες λέξεις αποτελούν τον πυρήνα της γλώσσας και θα υπάρχουν εσαεί, όπως ακούω, άνθρωπος, γραφείο, νερό, σπίτι, τραπέζι, ώρα. Για το εξειδικευμένο λεξιλόγιο τα πράγματα είναι ρευστά.
Η.Κ. Κινδυνεύει από κάτι η γλώσσα;
Χ.Χ. Ξέρετε πολύ καλά, και το λέω αυτό γιατί είστε δεινός χειριστής του λόγου, ότι η κινδυνολογία για τη γλώσσα δεν ισχύει. Είναι παμπάλαιο ιδεολόγημα. Το χρησιμοποιούν όσοι θέλουν να ασκήσουν εξουσία. Σας επαναλαμβάνω ότι απεχθάνομαι την κινδυνολογία σε όλα τα επίπεδα και περισσότερο όταν γίνεται αναφορά στη γλώσσα. Το ποτάμι που λέγεται γλώσσα ούτε πίσω γυρίζει ούτε μπορεί να σταματήσει κανείς τα ορμητικά του νερά με χαμόκλαδα. Η ειρωνεία έγκειται στο ότι ένα σύστημα που είναι αξιοθαύμαστο στη δομή και την οργάνωσή του, που είναι ωκεανός ανεξερεύνητος, αχανές Σύμπαν με αχανείς γαλαξίες και έχει απεριόριστη ισχύ, να λέμε ότι κινδυνεύει και έρχονται κάποιοι προστάτες δήθεν να την προστατέψουν, λες και είναι γυναίκα που της πουλούν προστασία, χωρίς να θέλει η καημένη. Το να μας πουλάει κάποιος προστασία, χωρίς να τη ζητάμε, είναι δυνάστης. Από προστάτες έχουμε χορτάσει. Δεν τους χρειαζόμαστε πια ούτε ως μεμονωμένα άτομα ούτε πολύ περισσότερο ως λαός.
Η.Κ. Να μου επιτρέψετε να κάνω μια παρέμβαση. Εσείς ως επιστήμονας, αλλά πολύ περισσότερο με το εγχείρημα του λεξικού, συμβάλατε στο να αποβάλει η Ακαδημία το συντηρητικό της ένδυμα, ειδικά στα ζητήματα της γλώσσας, μιας και ήταν εστία γλωσσαμυντόρων.
Χ.Χ. Δεν νομίζω ότι είχα τέτοια επιρροή στην Ακαδημία Αθηνών. Το συντηρητικό ένδυμα το είχε αποβάλει προ πολλού. Παρ' όλα αυτά ορισμένοι εξακολουθούσαν να επαναλαμβάνουν αυτό το στερεότυπο. Το επίθετο συντηρητικός δεν σημαίνει μόνο «οπισθοδρομικός». Στο Χρηστικό Λεξικό καταγράφονται και οι σημασίες: 1. «που ακολουθεί παραδοσιακές αξίες και την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων». 2. «που χαρακτηρίζεται από μέτρο, περίσκεψη». Με κριτήριο τις δύο αυτές σημασίες η Ακαδημία Αθηνών οφείλει να είναι «συντηρητική». Σύμφωνα με τον ιδρυτικό της νόμο καλλιεργεί και προάγει τις Επιστήμες, τα Γράμματα και τις Καλές Τέχνες. Η Ακαδημία ενισχύει ποικιλοτρόπως την επιστημονική έρευνα, συμμετέχει σε διεθνείς επιστημονικούς οργανισμούς, χορηγεί υποτροφίες και πραγματοποιεί σπουδαίες εκδόσεις. Κάποιοι νομίζουν αφελώς ότι απονέμει μόνο βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Στην Ακαδημία Αθηνών λειτουργούν 14 Ερευνητικά Kέντρα και 10 Γραφεία Ερευνών με εξειδικευμένες βιβλιοθήκες. Υπάρχει, επίσης, η μεγάλη κεντρική Βιβλιοθήκη με την επωνυμία «Βιβλιοθήκη Ιωάννης Συκουτρής». Συγκαταλέγει στις τάξεις της φωτεινά μυαλά, ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει η χώρα μας στη διεθνή επιστημονική και καλλιτεχνική κονίστρα. Η έκδοση του Χρηστικού Λεξικού με το εντελώς νέο πνεύμα που φέρνει στο χώρο της λεξικογραφίας, και στη μελέτη της γλώσσας, ξάφνιασε πολλούς. Κάποιοι μάλιστα έφτασαν στην απρέπεια να πουν ότι «το Λεξικό αυτό δεν είναι της Ακαδημίας Αθηνών, αλλά του καθηγητή Χριστόφορου Χαραλαμπάκη». Είτε το θέλουν είτε όχι, είναι λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Η Ακαδημία Αθηνών μου το ανέθεσε και η ίδια ενέκρινε τις προδιαγραφές του. Διαβάστε ξανά τον Πρόλογο του Λεξικού, τον οποίο υπογράφει ο Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Βασίλειος Χ. Πετράκος για να δείτε ότι το Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της χώρας έχει πλήρως απαγκιστρωθεί από τις ιδεοληψίες του παρελθόντος και ακολουθεί μια καινοτόμο γλωσσική πολιτική που ανταποκρίνεται πλήρως στις σημερινές πολλαπλές προκλήσεις. Στον Τύπο πέρασε σχεδόν απαρατήρητο το γεγονός ότι το 2014, χρόνο έκδοσης του Χρηστικού Λεξικού, η Ακαδημία Αθηνών απένειμε στην πανηγυρική της συνεδρίασή χρυσό μετάλλιο στο Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη για την προσφορά του στη γλώσσα και την παιδεία του ελληνικού λαού. Αυτό από μόνο του λέει πολλά.
Η.Κ. Πόσες λέξεις έχει η ελληνική γλώσσα. Μπορούμε να τις υπολογίσουμε και πώς;
Χ.Χ. Το ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί με ακρίβεια, όχι μόνο γιατί ο ορισμός της λέξης είναι προβληματικός, αλλά και γιατί η γλώσσα βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη. Καθημερινά εισάγονται νέες λέξεις (800-1.000 κάθε χρόνο στην Αγγλική. Το τεχνητό ραδιενεργό στοιχείο λιβερμόριο δημιουργήθηκε το 2012) και άλλες περιπίπτουν σε αχρησία (Η διαφήμιση αντικατέστησε τη ρεκλάμα). Το Oxford English Dictionary υπολογίζει τις αγγλικές λέξεις σε 750.000. Σύμφωνα με άλλες μετρήσεις υπερβαίνουν το ένα εκατομμύριο. Το Duden εκτιμά ότι οι λέξεις της Γερμανικής είναι από 300 ως 500 χιλιάδες. Για τη Νεοελληνική υπολογίζω ότι είναι περίπου 500.000. Οι δυνητικές λέξεις, αυτές που μπορούν να σχηματιστούν, είναι ασύλληπτες για τον ανθρώπινο νου. Το ίδιο ισχύει για τους ευκαιριακούς σχηματισμούς. Έχει υπολογιστεί για την αγγλική γλώσσα ότι ο συνδυασμός μόνο επτά συμφώνων με δύο φωνήεντα δίνει εκατό εκατομμύρια πιθανές λέξεις. Σύμφωνα με επίσημες έρευνες συνεργατών του λεξικού Duden στο ενεργητικό λεξιλόγιο ενός μέσου μητρικού ομιλητή ανήκουν 12 με 15 χιλιάδες λέξεις. Σ' αυτές περιλαμβάνονται περίπου 3.500 ξένες λέξεις. Τουλάχιστον 50.000 λέξεις γίνονται κατανοητές χωρίς δυσκολία. Ο Νεοέλληνας ανταποκρίνεται πλήρως στις επικοινωνιακές του ανάγκες με 20.000 λέξεις. Το Χρηστικό Λεξικό περιέχει 75.000 λήμματα, έναν εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό λέξεων, αν σκεφτεί κανείς ότι το γαλλικό Le Petit Robert λημματογραφεί 60.000 λέξεις.
Η.Κ. Μου μιλήσατε πριν για το «Γλωσσικό Παρατηρητήριο» που θέλετε να φτιάξετε, αλλά σκοντάφτετε στην έλλειψη οικονομικών πόρων.
Χ.Χ. Ονειρεύομαι ένα «Γλωσσικό Παρατηρητήριο», κατά το «παρατηρητήριο πουλιών», στελεχωμένο με νέους ικανούς γλωσσολόγους οι οποίοι θα παρακολουθούν και θα καταγράφουν τη ζωή και τη συμπεριφορά των λέξεων. Ελπίζω να ενισχυθεί η προσπάθειά μας από την Πολιτεία και από φορείς που έχουν την οικονομική δυνατότητα. Η οικολογία της γλώσσας (ecology of language) ή γλωσσική οικολογία (language ecology, ecolinguistics), όπως την οραματίστηκε ο ιδρυτής (1971) του επιστημονικού αυτού κλάδου καθηγητής Einar Haugen δεν μας έχει απασχολήσει σχεδόν καθόλου. Δεν πρόκειται απλώς για «μελέτη των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε οποιαδήποτε δεδομένη γλώσσα και το περιβάλλον της», αλλά για αντιμετώπιση της γλώσσας ως ζωντανού οργανισμού που εξελίσσεται με τους δικούς του όρους και κανόνες. Χωρίς κινδυνολογικές και προστατευτικές τάσεις θα παρακολουθούμε πώς εξελίσσεται το θαύμα της γλώσσας και θα το αποτυπώνουμε κατά καιρούς στο λεξικό, το πραγματικό θησαυροφυλάκιο των λέξεων. Οι λέξεις, για να θυμηθούμε τον Βασίλη Αλεξάκη, είναι τα κλειδιά που ανοίγουν όλες τις πόρτες.