Το διήμερο 23-24 Απριλίου 1821 δύο σημαντικά γεγονότα «σημάδεψαν» την μόλις πριν από σχεδόν ένα μήνα εκδηλωθείσα Επανάσταση των Ελλήνων στη Στερεά εναντίον των Οθωμανών Τούρκων, η Μάχη της Αλαμάνας και ο μαρτυρικός θάνατος του Αθανάσιου Διάκου που ακολούθησε την επόμενη ημέρα.
Συμφώνως με τη δραστήρια Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού του ΓΕΣ «Η επανάσταση στη Στερεά Ελλάδα ξεκίνησε το Μάρτιο του 1821. Από τις συγκρούσεις με τον οθωμανικό στρατό ξεχωρίζουν η μάχη στην Αλαμάνα, όπου βρήκε φρικτό θάνατο ο Αθανάσιος Διάκος και η μάχη στο χάνι της Γραβιάς, στην οποία διακρίθηκε ο Οδυσσέας Ανδρούτσος.
Στη Στερεά Ελλάδα οι συνθήκες για εξέγερση ήταν δύσκολες, καθώς δεν ήταν ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη κυρίως στα δυτικά τμήματά της και οι πρόκριτοι του τόπου δεν είχαν μεγάλη πολιτική εμπειρία. Επίσης, υπήρχε σημαντική παρουσία οθωμανικού πληθυσμού και στρατιωτών στην Εύβοια και τη Λαμία, ενώ στην κοντινή Ήπειρο είχε εκστρατεύσει εναντίον του Αλή Πασά των Ιωαννίνων ο ικανότατος Χουρσίτ Πασάς. Τις ελλείψεις όμως αυτές αντιστάθμιζε η παρουσία στην περιοχή φημισμένων κλεφτών και αρματολών, με αποτέλεσμα οι επαναστάτες να κινηθούν πιο συντονισμένα.
Λίγο αργότερα επαναστάτησε και η Δυτική Στερεά Ελλάδα. Οι Έλληνες κατάφεραν να κυριεύσουν το Βραχώρι (Αγρίνιο), το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι. Εκεί έφτασε σύντομα ο Φαναριώτης πολιτικός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, για να βοηθήσει τον αγώνα.
Για να καταπνίξει την επαναστατική δραστηριότητα ο Χουρσίτ Πασάς έστειλε από τα Ιωάννινα τους πασάδες Κιοσέ Μεχμέτ και Ομέρ Βρυώνη. Τον πολυάριθμο οθωμανικό στρατό περίμεναν στην Ηράκλεια και στις γέφυρες του Γοργοποτάμου και της Αλαμάνας οι οπλαρχηγοί Πανουργίας, Ιωάννης Δυοβουνιώτης και Αθανάσιος Διάκος.
Στις 23 Απριλίου του 1821 οι Τούρκοι εκδίωξαν τους υπερασπιστές των δύο πρώτων θέσεων, τραυματίζοντας σοβαρά τον Πανουργιά και σκοτώνοντας τον συμπολεμιστή του Ησαΐα επίσκοπο των Σαλώνων (Άμφισσα). Έπειτα ενωμένοι στράφηκαν εναντίον των υπερασπιστών της Αλαμάνας.
Μετά από σκληρή μάχη, οι ελληνικές δυνάμεις οπισθοχώρησαν προς το όρος Καλλίδρομο, σε ύψωμα του οποίου βρισκόταν το επιτελείο του αρχηγού των αγωνιστών της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, Αθανάσιου Διάκου. Παρόλο που ο Διάκος ειδοποιήθηκε να εγκαταλείψει τη θέση του, αυτός συνέχισε να πολεμά. Τραυματίστηκε όμως και πιάστηκε αιχμάλωτος. Εκτιμώντας την ανδρεία του ο Ομέρ Βρυώνης, του πρότεινε να του χαρίσει τη ζωή με αντάλλαγμα να προσχωρήσει στον στρατό του. Ο Διάκος αρνήθηκε και θανατώθηκε με φρικτό τρόπο.
Οι Τούρκοι έδεσαν σφιχτά το σώμα του για να μην προλάβει και σκιστεί το δέρμα και τον ακούμπησαν, σχεδόν όρθιο, σε ένα δέντρο. Ο Χαλήλ Μπέης έδωσε εντολή να ανάψουν φωτιά και να τον γυρίζουν ελαφρώς, ώστε να ψηθεί ζωντανός. Μετά από ώρες βασανιστηρίων ο οπλαρχηγός κατέληξε, στις 24 Απριλίου 1821.
Η θυσία του νεαρού οπλαρχηγού έδειξε ότι η Επανάσταση του 1821 δεν ήταν μια απλή εξέγερση, αλλά αποφασιστικός αγώνας για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Επιπλέον, ενέπνευσε τους Έλληνες αγωνιστές, που πήραν εκδίκηση για το θάνατό του αντιμετωπίζοντας με επιτυχία τους Οθωμανούς στο χάνι της Γραβιάς στις 8 Μαΐου του 1821.
Στη μνήμη μας θα μείνουν πάντα χαραγμένα τα μαρτυρικά λόγια του Αθανάσιου Διάκου και θα ηχούν σαν σύμβολο πατριωτισμού μέσα στους αιώνες. Η απάντηση που έδωσε στον Ομέρ Βρυώνη: «Εγώ Γραικός εγεννήθηκα, Γραικός θε να αποθάνω» και όταν ξεψυχούσε «Για ιδές καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει, τώρα π’ ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζει η γης χορτάρι». Ο Αθανάσιος Διάκος χάνει τη ζωή του με μαρτυρικό τρόπο από τους Οθωμανικούς Τούρκους».
Ο αρματωλός της Στερεάς Ελλάδος Αθανάσιος Μασσαβέτας ή «Γραμματικός», όπως μεταφράζεται στα ελληνικά η λέξη «Μασσαβέτας», ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως «Αθανάσιος Διάκος», γεννήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 1788, στην Άνω Μουσουνίτσα Φωκίδος (ή κατ’ άλλους στην Αρτοτίνα Φωκίδος) και υπήρξε εκ των βασικών πρωταγωνιστών, του πρώτου έτους της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, στην περιοχή της Στερεάς Ελλάδος.
Η καταγωγή του ήταν από την ορεινή Φωκίδα και συμφώνως με μία εκδοχή το πραγματικό του όνομα ήταν Αθανάσιος Γραμματικός ή κατά άλλους Αθανάσιος Μασσαβέτας. Το επίθετο «Μασσαβέτας» αποτελεί ηχητική παραφθορά της οθωμανικής λέξεως “Musvedde” (=Μασβεντί), που σημαίνει «γραμματέας/ γραμματικός καταγραφής φορολογικών στοιχείων». Άρα, είτε ως «Γραμματικός» στα ελληνικά, είτε ως «Μασβεντί» στην Οθωμανική τουρκική γλώσσα, το επώνυμό του ήταν ένα και το αυτό, προερχόμενο προφανώς εκ της επαγγελματικής ιδιότητος που είχαν οι πρόγονοί του, κάτι πολύ συνηθισμένο την εποχή αυτή (wikipidia.org).
Ο νεαρός Αθανάσιος, σε ηλικία μόλις 17 ετών, εκάρη μοναχός και πολύ σύντομα έγινε Διάκος. Κατά την επικρατέστερη λαϊκή παράδοση (γιατί υπάρχουν και άλλες), όταν ο Αθανάσιος Διάκος ήταν νεαρός Μοναχός, ένας Τούρκος πασάς, ο οποίος είχε επισκεφθεί το Μοναστήρι του Προδρόμου στην Αρτοτίνα με τα στρατεύματά του, και εντυπωσιάστηκε από την όλη εμφάνιση και κορμοστασιά του νεαρού Μοναχού. Ο Αθανάσιος Διάκος προσβλήθηκε απ' τα λεγόμενα του Τούρκου και τη μετέπειτα ανήθικη πρόταση που του έγινε από αυτόν και μετά από καβγά τον σκότωσε. Έτσι αναγκάστηκε να φύγει και να καταφύγει στα γειτονικά άγρια βουνά για να κρυφτεί και έτσι έγινε κλέφτης! Έτσι ο ίδιος επέλεξε ως επώνυμο το «Διάκος», με το οποίο μάλιστα και υπέγραφε, ως τιμητικό αλλά και ενδεικτικό ως προς την προηγούμενη ιδιότητά του.
Το 1818, ο Αθανάσιος Διάκος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, ενώ το 1820 έγινε αρματολός στην ευρύτερη περιοχή της Λιβαδειάς. Έτσι με το ξέσπασμα της Επαναστάσεως του 1821 πρωτοστατεί στο ξεσηκωμό στην περιοχή της Ανατολικής Στερεάς.
Τον Απρίλιο του 1821 σε συνεργασία με άλλους οπλαρχηγούς καταλαμβάνει το φρούριο της Λιβαδειάς, που δέσποζε της πόλεως. Στις 23 Απριλίου 1821, με άλλα 500 παλληκάρια, στη γέφυρα της Αλαμάνας και στη θέση Ποριά, κλείνει το δρόμο στους Ομέρ Βρυώνη και Κιοσσέ Μεχμέτ, οι οποίοι με 8.000 στρατό και ιππικό κατεβαίνουν προς τον Μοριά για να καταπνίξουν την εκεί ευρισκόμενη σε πλήρη εξέλιξη Επανάσταση! Εκεί δίδεται σκληρή αλλά άνιση μάχη για να κρατηθεί η γέφυρα, στη διάρκεια της οποίας ο Διάκος τραυματίζεται στο δεξιό ώμο και συλλαμβάνεται από τους Οθωμανούς Τούρκους, για να μεταφερθεί ακολούθως στη Λαμία.
Την επομένη, 24 Απριλίου 1821, δολοφονείται από τους Οθωμανούς Τούρκους με ανασκολοπισμό («παλούκωμα» ή όπως έμεινε στη λαϊκή λογοτεχνία και παράδοση «σούβλισμα»). Άλλοι 300 από τους συμπολεμιστές του στη γέφυρα σκοτώθηκαν πάνω στη μάχη στη γέφυρα της Αλαμάνας! Η θυσία τους όμως δεν θα πάει χαμένη, γιατί λίγες μέρες μετά οι Οθωμανοί Τούρκοι θα νικηθούν στο Χάνι της Γραβιάς και κυρίως γιατί ο ηρωισμός τους δίδαξε τους άλλους Έλληνες πως πρέπει να πολεμούν και να πεθαίνουν για τη Λευτεριά τους.
Μετά την απελευθέρωση και τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους ο Στρατός του απένειμε τιμητικώς και μεταθανατίως τον βαθμό του Στρατηγού!