Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού αποτελεί πνευματικό πόλο έλξης για το νησί της Σάμου. Βρίσκεται στην παλιά πρωτεύουσα, τη Χώρα, κάτω από το χωριό Μαυρατζαίοι. Ιδρύθηκε το 1592, από τον μοναχό Νείλο που με θαυματουργό τρόπο ανακάλυψε, εκεί, την εικόνα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.
Ο μεγαλοπρεπής ναός που αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο, ανακαινίσθηκε το 1839. Το δεξιό κλίτος αφιερώθηκε στον Τίμιο Πρόδρομο ενώ το αριστερό στη Ζωοδόχο Πηγή. Το καθολικό στολίσθηκε με περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο που στη συνέχεια επιχρυσώθηκε όπως και ο σκαλιστός δεσποτικός θρόνος.
Η αγιογράφηση ακολουθεί λαϊκή τεχνοτροπία ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακοί είναι οι δύο πολυέλαιοι, δωρεές του Πατριάρχη Κυρίλλου Β’.
Στο σκευοφυλάκιο της Μονής φυλάσσονται αξιόλογα κειμήλια, με σπουδαιότερο τον αστερίσκο που περιέχει Τίμιο Ξύλο, ενώ πολλά κειμήλια έχουν μεταφερθεί στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Σάμου.
Στον πανηγυρικό εορτασμό της, στις 14 Σεπτεμβρίου, γίνεται πανσαμιακό προσκύνημα