Η γυναικεία μονή Παλιανής βρίσκεται σε υψόμετρο 280 μέτρων δίπλα στο χωριό Βενεράτο, 20χιλιόμετρα βόρεια του Ηρακλείου, κοντά στο φαράγγι του Βενεράτου. Το καθολικό της είναι αφιερωμένο στην κοίμηση της Θεοτόκου και εορτάζει το Δεκαπενταύγουστο.
Θεωρείται μια από τις αρχαιότερες μονές της Κρήτης, χωρίς να είναι γνωστή η ακριβής χρονολογία της ίδρυσης της. Το όνομα της συνδέεται με την ονομασία Παλιά Μονή, που με το πέρασμα των αιώνων έγινε Παλιανή. Ωστόσο, υπάρχει μια δεύτερη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το όνομα Παλιανή συνδέεται με την Απολωνία, μια αρχαία πόλη που βρισκόταν πολύ κοντά.
Η μονή υπήρξε πατριαρχική και ανά περιόδους είχε τεράστια περιουσία και πολλά μετόχια. Η σημαντική θέση που κατείχε μεταξύ των Ορθοδόξων προκάλεσε την οργή των Τούρκων οι οποίοι την κατέστρεψαν σφάζοντας της μοναχές. η μεγάλη απήχηση που είχε στην Κρήτη την βοήθησε να ανασυγκροτηθεί γρήγορα και να εξελιχτεί σε ένα από τα πλουσιότερα μοναστήρια του νησιού.
Ο κεντρικός ναός είναι τρίκλιτη βασιλική, με τα τρία κλίτη αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου), στους Τρεις Ιεράρχες (30 Ιανουαρίου) και στον Άγιο Παντελεήμονα (27 Ιουλίου). Επίσης υπάρχει κι ένα μικρό παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων (30 Ιουνίου).
Στη Παλιανή ανήκει και ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ιωάννου με τις τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Στο μοναστήρι λειτουργεί και μουσείο με εικόνες, ιερά κειμήλια και διάφορα βιβλία μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας.
Η Αγία Μυρτιά
Σημείο αναφοράς για την Παλιανή αποτελεί η ιερή Μυρτιά, ένα αιωνόβιο δέντρο το οποίο τιμάται στις 24 Σεπτεμβρίου κατά την εορτή της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας.
Μέσα στον περπλεγμένο κορμό της Αγίας Μυρτιάς, όπως λέγεται, πιστεύεται ότι είναι κρυμμένη η εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας. Σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε η περιοχή καλυπτόταν από δάσος και οι χωρικοί έβαλαν φωτιά για να δημιουργήσουν καλλιεργούμενες εκτάσεις. Ξαφνικά, μέσα από τα βάτα ακούστηκε η φωνή της Παναγίας και με έκπληξη οι χωρικοί είδαν την εικόνα της Παναγίας.
Γύρω από τη μορφή της, ήταν ζωγραφισμένα κλαδιά μυρτιάς. Ύστερα από καιρό, όταν πήγαν κάποια παιδιά στο ίδιο σημείο, τα ζωγραφισμένα κλαδιά είχαν φυτρώσει στα αλήθεια, μεγάλωσαν και σταδιακά κάλυψαν την εικόνα! Η εικόνα της Παναγίας θεωρείται ότι μπορούν να τη δουν μόνο παιδιά.
Δίπλα στην αγία Μυρτιά υπάρχει πάντα ένα αναμμένο καντήλι και πολλά τάματα κρεμασμένα στα κλαδιά, καθώς θεωρείται θαυματουργή. Μάλιστα η ευλογία των άρτων γίνεται κάθε χρόνο κάτω από το ιερό αυτό δέντρο και ως τράπεζα χρησιμοποιείται ένα αρχαίο κιονόκρανο, ενώ οι πιστοί παίρνουν φύλλα από τα κλαδιά της !