Ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και Επίτιμος Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Προκόπιος Παυλόπουλος, κατά την διαδικτυακή συζήτηση, που οργάνωσε ο φορέας «Ελληνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών» («ΕΛΙΣΜΕ»), με θέμα: «Η μετάβαση από την «Βιομηχανική» στην «Τεχνολογική Επανάσταση» και η ραγδαία επιδείνωση της «Τεχνολογικής Ανεργίας», επισήμανε, μεταξύ άλλων, και τα εξής:
«O σύγχρονος Άνθρωπος δεν καταφέρνει πάντοτε να «ισορροπήσει» κατά την στάθμιση των επιπτώσεων της τεχνολογικής προόδου -αποτελέσματος των εντυπωσιακών της επιδόσεων- ειδικότερα δε κατά την στάθμιση των θετικών και των αρνητικών της πλευρών. Και όμως, όταν η σκέψη και η έρευνα περί την Τεχνολογία κινούνται μέσα σ’ ένα ορθολογικώς οργανωμένο πλαίσιο επιστημονικής θεώρησης και δεοντολογίας, η πραγματικότητα ανοίγεται μπροστά μας αρκετά απλή:
Α. Πριν απ’ όλα, είναι ανάγκη να διευκρινισθεί ότι λόγοι στοιχειώδους επιστημονικής συνέπειας επιβάλλουν την αναθεώρηση της γενικώς παραδεδεγμένης διαίρεσης της Βιομηχανικής Επανάστασης σε τέσσερις περιόδους.
1. Ειδικότερα δε είναι ορθότερο να κάνουμε λόγο για δύο, ευρύτερες, περιόδους στην ιστορία της λεγόμενης γενικώς «Βιομηχανικής Επανάστασης». Εξ αυτών, η πρώτη περιλαμβάνει την 1η και την 2η Βιομηχανική Επανάσταση, δηλαδή δύο φάσεις στην εξέλιξη της παραγωγής. Ενώ η δεύτερη περίοδος περικλείει την 3η και την 4η «Βιομηχανική Επανάσταση», δοθέντος ότι αυτή εμφανίζει πολύ διαφορετικά ειδοποιά χαρακτηριστικά, σε σχέση με την πρώτη.
2. Η κατά τ’ ανωτέρω δεύτερη περίοδος πρέπει, ορθότερα, ν’ αποδοθεί με τον όρο περίοδος «Τεχνολογικής Επανάστασης». Τούτο εξηγείται ευχερώς από τ’ ακόλουθα: Η 1η και η 2η Βιομηχανική Επανάσταση έχουν κοινό σημείο τον πλήρη έλεγχο της Τεχνολογίας -συγκεκριμένα δε της «μηχανής»- από τον Άνθρωπο, προκειμένου αρχικώς να βελτιώσει- μέσω της «εκμηχάνισης»- τις συνθήκες παραγωγής. Και, ύστερα, να τονώσει δραστικά -μέσω της «μεγιστοποίησης»- την παραγωγή. Η «εισβολή» της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, επομένως της, lato sensu, «Πληροφορικής», σε συνδυασμό με την εξέλιξη του Κβαντικού Υπολογιστή, σηματοδοτεί μιαν άλλης φύσης «Βιομηχανική Επανάσταση». Και τούτο διότι η έννοια της «πληροφορίας» και το περιεχόμενό της είναι τόσο κεντρική στην λεγόμενη 3η και την 4η «Βιομηχανική Επανάσταση», όσο η έννοια της «μηχανής» στην 1η και την 2η Βιομηχανική Επανάσταση. Υπό τα ως άνω δεδομένα, κατά την διάρκεια της λεγόμενης 3ης και 4ης «Βιομηχανικής Επανάστασης» περνάμε σε μιαν εντελώς νέα πραγματικότητα, εκείνη της «Τεχνολογικής Επανάστασης». Ήτοι από τον πλήρη έλεγχο της Τεχνολογίας -της «μηχανής»- εκ μέρους του Ανθρώπου, στην δυνατότητα χρησιμοποίησης της Τεχνολογίας προκειμένου να υποκαταστήσει -φυσικά εν μέρει- τον Άνθρωπο στο πεδίο της όλης δημιουργίας του. Με άλλα λόγια της, lato μάλιστα sensu, οικονομικής και κοινωνικής δημιουργίας.
B. Μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο θεώρησης της Τεχνολογίας εύκολα αναδεικνύονται και οι επιπτώσεις της στην όλη ψυχολογία του Ανθρώπου, καθώς ακολουθεί τον «σισύφειο» ανήφορο της δημιουργίας του.
1. Πραγματικά, όσο τα τεχνολογικά επιτεύγματα αυτού του είδους αναπτύσσουν τις πρωτεϊκές τους μεταβολές και τις αντίστοιχες οβιδιακές τους μεταμορφώσεις, το μέλλον του Ανθρώπου και της δημιουργίας του αφήνει πίσω του τις μνήμες της σιγουριάς, την οποία ανέδιδε η περίοδος της γνήσιας «Βιομηχανικής Επανάστασης». Δεν φαίνεται, λοιπόν, ν’ απέχει πολύ από την πραγματικότητα το συμπέρασμα, σύμφωνα με το οποίο έχουμε, περίπου εδώ και μισό αιώνα πια, αφήσει πίσω μας την εποχή της «σποράς των βεβαιοτήτων» της «βιομηχανικής περιόδου», έχοντας εισέλθει, για τα καλά, στην εποχή της «τεχνολογικής αβεβαιότητας», στην εποχή του «θερισμού των αμφιβολιών», αναφορικά με το πού θα κατευθυνθούν τα βήματα της δημιουργίας μας.
2. Αυτή την, κατά κάποιο τρόπο «φυσική», αβεβαιότητα του Κόσμου που μας περιβάλλει, και η οποία, αυτονοήτως, ασκεί ευθεία επιρροή στον ανθρώπινο ψυχισμό, έχει περιγράψει, ίσως με τον πιο κατανοητό τρόπο και δίχως επιστημονικές «εκπτώσεις», ο κάτοχος του Nobel Χημείας Ilya Prigogine, ιδίως στο έργο του με τον εύγλωττο τίτλο «La fin des certitudes» -«Το τέλος των βεβαιοτήτων»- το 1996. Κατά τον Prigogine, ο Κόσμος μας είναι, από τις καταβολές του, σε διαρκή εξέλιξη και εξίσου εν διαρκή «κατασκευή». Τούτο οφείλεται στο ότι το Σύμπαν είναι ένα αχανές θερμοδυναμικό σύστημα, στο πλαίσιο του οποίου τίποτα δεν παραμένει σταθερό. Κάπως έτσι ζούμε, κατά τον Prigogine «το τέλος των βεβαιοτήτων». Είναι, άραγε, μια τέτοια, επιστημονικώς τεκμηριωμένη, παραδοχή ένα είδος «ήττας» του Ανθρώπου και του Πνεύματός του; Κατά τον Prigogine όχι, όσο το Πνεύμα αυτό έχει την δύναμη και τα εφόδια, ακόμη και μέσω της επιλάθευσης και των πιθανοτήτων, να ερευνά το μέλλον και, κατά συνέπεια, την πορεία του Σύμπαντος -επέκεινα δε του Κόσμου μας- όχι για να κατακτήσει την επ’ αυτού βεβαιότητα αλλά για να περιορίσει, κατά το δυνατόν, τα όρια της αβεβαιότητας.
Γ. Με βάση τα όσα προεκτέθηκαν, η βασική και στοιχειώδης παραδοχή πρέπει να κατατείνει στο ότι η Τεχνολογία αποτελεί ένα από τα «ευγενέστερα» επιτεύγματα του Πνεύματος.
1. Αψευδής μάρτυρας της αλήθειας ότι η Τεχνολογία μπορεί ν’ αποδειχθεί «ευλογία» για τον Άνθρωπο, είναι το γεγονός ότι, χάρη στην Τεχνολογία και τις εφαρμογές της, η ζωή μας έχει αλλάξει επί τα βελτίω σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάθε σύγκριση με το παρελθόν να γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη, αφού το αντίστοιχο επιστημονικό «χάσμα» είναι σχεδόν αδύνατο να καλυφθεί, τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα. Και η ως άνω βελτίωση επηρεάζει κάθε τμήμα του βίου μας, από το προσδόκιμό του, τις συνθήκες διαβίωσής μας, τον τρόπο ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας μέσ’ από την συμμετοχή μας στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή, ως την ίδια την επιστημονική δημιουργία.
2. Οπωσδήποτε, αυτή η θετική όψη της τεχνολογικής προόδου δεν μπορεί -και δεν πρέπει άλλωστε- να κρύψει τις «σκοτεινές» πλευρές της. «Σκοτεινές», με την έννοια ότι δημιουργούν παρενέργειες σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη δημιουργία εν συνόλω, κατά τον φυσικό προορισμό του Ανθρώπου. Και εδώ όμως πρέπει να επισημανθεί ότι αυτές οι παρενέργειες δεν οφείλονται στην «φυσιογνωμία» της Τεχνολογίας, αλλά πρωτίστως στον τρόπο, με τον οποίο ο ίδιος ο Άνθρωπος προσεγγίζει και χρησιμοποιεί την Τεχνολογία.
Δ. Μια από αυτές τις αρνητικές πλευρές της εξέλιξης της Τεχνολογίας στην εποχή μας είναι και εκείνη που αφορά την λεγόμενη «Τεχνολογική Ανεργία». Πρόκειται για την ιδιόμορφη ανεργία, η οποία οφείλεται κυρίως στην -ιδίως εξαιτίας της αυτοματοποίησης του εργασιακού χώρου- συρρίκνωση των θέσεων εργασίας, με όλες τις εντεύθεν συνέπειες, γι’ αυτούς που χάνουν την εργασία τους στην κορύφωση, πολλές φορές, της σταδιοδρομίας τους.
1. Το φαινόμενο της «Τεχνολογικής Ανεργίας» δεν είναι τόσο νέο, όσο το προσλαμβάνουμε σήμερα, σίγουρα «αιφνιδιασμένοι» από τις διαστάσεις που έχει πάρει και από τις επώδυνες συνέπειες των επιπτώσεών του. Ήδη από το 1930, σε μιαν άκρως οξυδερκή μελέτη του στο περιοδικό «The Nation» -το «μακροβιότερο» εβδομαδιαίο περιοδικό στις ΗΠΑ, με χρόνο έκδοσης το 1865- υπό τον τίτλο «Economic Possibilities for our Grandchildren», ο John Maynard Keynes παρατηρούσε: «Ταλαιπωρούμεθα από μια νέα ασθένεια, της οποίας πολλοί δεν έχουν ακούσει καν το όνομα, αλλά για την οποία θ’ ακούσουν πάρα πολλά στα χρόνια που έρχονται: Την «Τεχνολογική Ανεργία»!
2. Ουδείς μπορεί ν’ αμφισβητήσει το γεγονός, ότι η σύγχρονη τεχνολογική πρόοδος έχει σαφώς ευεργετικές επιπτώσεις όσον αφορά το πεδίο της ανθρώπινης εργασίας. Όμως, είναι εξίσου αλήθεια ότι αυτή η πρόοδος ως προς τα τρέχοντα εργασιακά δεδομένα έχει και την άλλη όψη της, της οποίας τα δυσμενή αποτελέσματα επίσης ουδείς μπορεί να παραγνωρίσει και, πολύ περισσότερο, να υποτιμήσει. Και τούτο διότι η ως άνω πρόοδος συνεπάγεται, εκ των πραγμάτων, σημαντική απώλεια θέσεων εργασίας, αφού πολλές τέτοιες θέσεις χάνουν την παραγωγική τους χρησιμότητα δοθέντος ότι, λόγω των εξελίξεων της Πληροφορικής και κυρίως της Τεχνητής Νοημοσύνης, ο ανθρώπινος παράγοντας στα πεδία των θέσεων αυτών τίθεται σ’ ένα είδος «περιθωρίου».
3. Υπό τα δεδομένα αυτά, αποκτά εξαιρετική επικαιρότητα η διαπίστωση του Yuval Noah Harari, στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «21 Lessons for the 21st Century», σύμφωνα με την οποία στην σύγχρονη Φιλελεύθερη Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία ο μεγάλος κίνδυνος δεν είναι, βεβαίως, η κατά κυριολεξία εκμετάλλευση του Ανθρώπου από τον Άνθρωπο, όπως είχε φαντασθεί ο Karl Marx. Σήμερα πια, και με τα κατά τ’ ανωτέρω τεχνολογικά και οικονομικά δεδομένα, ο μεγάλος κίνδυνος είναι η περιθωριοποίηση του Ανθρώπου, ως παράγοντα της κοινωνικής και οικονομικής δημιουργίας και παραγωγής.
Η «Τεχνολογική Ανεργία» δεν συνιστά μοιραία -με άλλα λόγια νομοτελειακή- παρενέργεια της τεχνολογικής προόδου. Είναι μεν γεγονός ότι η πρόοδος αυτή προκαλεί και σημαντική απώλεια θέσεων εργασίας σε πολλούς τομείς απασχόλησης, οι οποίοι μας είναι εξαιρετικά οικείοι από το παρελθόν. Τίποτα όμως δεν μας εμποδίζει να χρησιμοποιήσουμε τα νέα μέσα της τεχνολογικής προόδου, προκειμένου οι θέσεις εργασίας που χάνονται ν’ αντικατασταθούν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, με νέες».