Εορτολόγιο-Βίοι αγίων: Σήμερα 23 Δεκεμβρίου :
Άγιοι Δέκα Μάρτυρες που μαρτύρησαν στην Κρήτη, Άγιος Ναούμ ο Θεοφόρος και θαυματουργός, Όσιος Παύλος Αρχιεπίσκοπος Νεοκαισαρείας, Ανάμνηση των Εγκαινίων της Αγίας Σοφίας, Άγιος Σχίνων, Όσιος Νήφων επίσκοπος Κωνσταντιανής, Άγιος Χρυσογόνος.
Άγιοι Δέκα Μάρτυρες , προστάτες της Κρήτης
Το χωριό Άγιοι Δέκα του Δήμου Γόρτυνας, πήρε το όνομα του από τους Δέκα Μάρτυρες, οι οποίοι μαρτύρησαν εδώ κατά το μεγάλο Διωγμό που εξαπέλυσε ο Ρωμαίος Έπαρχος Δέκιος το 250 μ.Χ. κατά των χριστιανών. Θύματα του διωγμού αυτού υπήρξαν πιθανόν και άλλοι, των οποίων τα ονόματα δεν έτυχε να διασωθούν. Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για τους Αγίους, περιλαμβάνεται στην επιστολή-ομολογία ορθόδοξης πίστης που απέστειλαν το 457/8 οι επίσκοποι της Κρήτης προς τον αυτοκράτορα Λέoντα Αʼ. Σ` αυτήν οι Άγιοι Δέκα αναφέρονται ήδη ως προστάτες της Κρήτης.
Η παράδοση αναφέρει ότι η σύλληψη των Δέκα έγινε στη διάρκεια των εγκαινίων ενός ειδωλολατρικού ναού, όπου δόθηκε διαταγή να πάρουν μέρος πολίτες από όλες τις πόλεις της Κρήτης. Κατά τη διάρκεια των εγκαινίων οι πολίτες έπρεπε να συμμετάσχουν σε τελετές και θυσίες, προκειμένου να δείξουν με τον τρόπο αυτό την νομιμοφροσύνη τους προς τον αυτοκράτορα και την αρχαία θρησκεία.
Όμως δέκα άνδρες αρνήθηκαν κατηγορηματικά να πάρουν μέρος στις ειδωλολατρικές αυτές τελετές, με αποτέλεσμα να ριχτούν στη φυλακή. Τα ονόματα τους όπως τα διασώζει η παράδοση μαζί με τις πόλεις καταγωγής τους ήταν, Θεόδουλος, Σατορνίνος, Εύπορος, Γελάσιος, Ευνικιανός από τη Γόρτυνα, Πόμπιος από τη Λεβήνα(Λέντα), Αγαθόπους από το Πάνορμο, Βασιλείδης από την Κυδωνία, Ζωτικός από την Κνωσό και Ευάρεστος από το Ηράκλειο.
Παρά τις πιέσεις και τους βασανισμούς επί ένα ολόκληρο μήνα, οι Δέκα αρνήθηκαν να υποκύψουν και τελικά δικάστηκαν από τον ίδιο τον έπαρχο Κρήτης και καταδικάστηκαν σε θάνατο. Η εκτέλεση τους έγινε σε μια περιοχή της Γόρτυνας που ονομαζόταν Αλώνιον, όπου έγινε και η ταφή τους το 250 μ.Χ. Αργότερα, την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, δόθηκε άδεια για την ανακομιδή των λειψάνων τους και την ταφή τους στο κοιμητήριο της πόλης.
Η πίστη των Δέκα Μαρτύρων ήταν τόσο μεγάλη ώστε το μάρμαρο που γονάτισαν για να αποκεφαλιστούν ζυμώθηκε σαν ζυμάρι από τα άγια γόνατα τους, όπως φαίνεται και σήμερα στη μεγάλη εκκλησία του χωριού, που φέρει το όνομα τους. Στον τόπο αυτό του μαρτυρίου τους σχηματίζονταν μια μικρή λίμνη από τα νερά της βροχής. Από τα παλιά χρόνια οι χωρικοί την ονόμαζαν «Αγία Λίμνη», χωρίς να ξέρουν γιατί, μια που με το πέρασμα των αιώνων ξεχάστηκε ο τόπος που ήταν οι τάφοι των Αγίων Μαρτύρων. Είχαν όμως παρατηρήσει πως το νερό της λίμνης αν και ακάθαρτο, έκανε πολλά θαύματα και θεράπευε πολλές ασθένειες.
Το 1902 ο τότε επίσκοπος Γορτύνης και Αρκαδίας Βασίλειος, ακούγοντας τις διηγήσεις των ντόπιων περί της θαυματουργής λίμνης, προχώρησε στην αποξήρανση της. Τότε αποκαλύφτηκαν οι τάφοι των Αγίων. Πάνω από αυτούς ανέγειρε το 1915 μια μικρή εκκλησία βυζαντινού ρυθμού εις μνήμη των Αγίων, κάτω από την οποίο με λίγα σκαλοπάτια μπορεί κανείς να δει και να προσκυνήσει τους Αγίους Τάφους.
Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται ο καθεδρικός ναός, που φέρει το όνομα των Αγίων. Είναι ένας παλαιοχριστιανικός ναός βαθιά στη γη, με τους σηκούς δεξιά και αριστερά του Αγίου Βήματος. Πιθανολογείται πως αυτός ο τόπος ήταν ο τόπος της λατρείας των πρώτων χριστιανών. Ο ανακαινίσιμος της εκκλησίας αυτής πρέπει να έχει γίνει, όπως φαίνεται στο πολύ ωραίο σκαλιστό τέμπλο του, το 1882.Το καμπαναριό είχε κατασκευαστεί επί επισκόπου Αρκαδίας Βασιλείου. Μέσα στο ναό αυτό βρίσκεται το μάρμαρο που γονάτισαν οι Άγιοι Δέκα μάρτυρες για να αποκεφαλιστούν.
Όπως αναφέρει η παράδοση οι Άγιοι Δέκα μάρτυρες μετά τον θάνατο τους εμφανίζονταν πολλές φορές στους πιστούς κάνοντας πολλά θαύματα. Ενώ ο Άγιος Ανδρέας αρχιεπίσκοπος Κρήτης, είχε μαζί του τα λείψανα των Αγίων και καθαγίαζε ναούς, τους οποίους βεβήλωναν οι Σαρακηνοί. Επίσης είχε γράψει περίφημους πανηγυρικούς λόγους για τους Αγίους Δέκα.