Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Παναγίας Χρυσοπηγής, ένα από τα γνωστότερα γυναικεία μοναστήρια σήμερα στην Ελλάδα, βρίσκεται στα Χανιά της Κρήτης, σε απόσταση μόλις τριών χλμ. από την πόλη, στη διαδρομή προς το λιμάνι της Σούδας.
Είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Ζωοδόχο Πηγή και πανηγυρίζει την Παρασκευή μετά το Πάσχα. Xιλιάδες προσκυνητές συρρέουν την ημέρα αυτή με ευλάβεια στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Το Καθολικό της μονής ανήκει στο αγιορείτικο τρίκογχο με τρούλο.
Η μονής ιδρύθηκε τον 16ο αιώνα, κατά την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας και υπήρξε ανδρική μέχρι τα πρόσφατα χρόνια. Στο πέρασμα των αιώνων το μοναστήρι γνώρισε περιόδους άνθισης και παρακμής.
Κτήτοράς της ήταν ο Χανιώτης Ιωάννης Χαρτοφύλακας, διδάκτωρ της ιατρικής και της φιλοσοφίας, σημαντικό πρόσωπο της εποχής του με μεγάλη δράση στην κοινωνία των Χανίων.
Την περίοδο της Βενετοκρατίας, η Χρυσοπηγή υπήρξε πνευματικό κέντρο για την Κρήτη με πολλούς μοναχούς και πλούσια βιβλιοθήκη. Κατά την Τουρκοκρατία, η πνευματική παράδοση της μονής συνεχίστηκε και η μονή μετατράπηκε σε πατριαρχικό σταυροπήγιο.
Κατά τη διάρκεια των επαναστάσεων, οι πατέρες της μονής συμμετείχαν στους ιστορικούς αγώνες της Κρήτης. Το μοναστήρι υπέφερε πολλά δεινά από τους Τούρκους και καταστράφηκε το έτος 1821, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
Υπέστη επίσης σοβαρές καταστροφές από τους Γερμανούς κατακτητές της Κρήτης.
Το 1976, εγκαταστάθηκαν στην ερειπωμένη από την εποχή της γερμανικής κατοχής μονή οι τρεις πρώτες μοναχές της σημερινής αδελφότητας (με Ηγουμένη την αείμνηστη Γερόντισσα Θεοσέμνη).
Όλα τα κτίρια αναστηλώθηκαν με τα ήδη υπάρχοντα παλαιά υλικά, με την προσεκτική περισυλλογή της πέτρας των ερειπωμένων κτιρίων και με τη χρήση υλικών από το περιβάλλον.
Παράλληλα με την αναστήλωση στην Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, συντηρήθηκαν όλα τα ιστορικά κειμήλια και διαφυλάχθηκαν με τη λειτουργία Εκκλησιαστικού και Λαογραφικού Μουσείου, που επίσης παρουσιάζει ενδιαφέρον.
Οικολογικές δραστηριότητες
Τα διακονήματα των αδελφών της μονής είναι η αγιογραφία, το εκκλησιαστικό κέντημα, η συντήρηση παλαιών βιβλίων και εικόνων, η βιβλιοδεσία, η έκδοση βιβλίων, η μελισσοκομία, η κηροπλαστική, η παρασκευή λιβανιού και σαπουνιού κ.ά.
Κύριο διακόνημα της μονής είναι η καλλιέργεια των κτημάτων, η οποία γίνεται με τη μέθοδο της βιολογικής γεωργίας. Στο μοναστήρι καλλιεργούνται με βιολογικό τρόπο πάνω από 100 στρέμματα γης με ελιές, μανταρινιές, πορτοκαλιές, αβοκάντο, συκιές και λαχανόκηπους.
Από τα παραγόμενα προϊόντα πωλείται κυρίως ελαιόλαδο με σκοπό την προώθηση της βιολογικής καλλιέργειας. Επίσης, εφαρμόζονται προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για μαθητές όλων των βαθμίδων.
Η Αγία Κυριακή
Η αδελφότητα της Ιεράς Μονής Χρυσοπηγής, τα έτη 1993-1996, αναστήλωσε το παλαιό μετόχι της Αγίας Κυριακής, στο Βαρύπετρο Κυδωνίας, σε απόσταση 12 χλμ. από τα Χανιά.
To μετόχι, μνημείο του 17ου αιώνα, βρίσκεται σε θαυμάσια περιοχή, η οποία περιλαμβάνει αισθητικό δάσος, μικρό φαράγγι, που το χειμώνα διασχίζεται από ποτάμι, και πολλά σπηλαιώδη παρεκκλήσια, στα οποία οδηγούν λιθόστρωτα μονοπάτια.
Στην περιοχή της Αγίας Κυριακής, πάνω σε βραχώδη λόφο κάτω από τα ερείπια του βυζαντινού κάστρου «Κάστελλος», έχουν ανεγερθεί τα νέα μοναστικά κτίσματα της Χρυσοπηγής. Στόχος είναι η δημιουργία ενός συνόλου, όπου ο δομημένος και ο αδόμητος χώρος βρίσκονται σε ισορροπία, έτσι ώστε να αναδεικνύεται το φυσικό περιβάλλον και η εναρμονισμένη σχέση του με τα κτίσματα.
Αυτόν τον χώρο τον ευλόγησε με την παρουσία του το 2002 ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, ο οποίος περπάτησε στα μονοπάτια της περιοχής και έθεσε το θεμέλιο λίθο του νέου Καθολικού της μονής, που είναι αφιερωμένο στην Μεταμόρφωση του Χριστού.
Παρεκκλήσια
Στη μονή Χρυσοπηγής, εκτός από το Καθολικό, πού είναι αφιερωμένο στην Παναγία την Ζωοδόχο Πηγή, υπάρχουν πέντε ακόμη παρεκκλήσια, αφιερωμένα στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και στην Αγία Αικατερίνα (που βρίσκονται στον κυρίως ναό), στον Άγιο Χαράλαμπο, στον Άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη και στον Άγιο Αρσένιο τον Καππαδόκη.
Στην περιοχή της Αγίας Κυριακής υπάρχουν παρεκκλήσια μέσα σε σπηλιές, τα οποία τιμώνται στον Άγιο Αντώνιο, στους Αγίους Επτά Παίδες, στην Παναγία την Μυρτιδιώτισσα – Άγιο Σιλουανό τον Αθωνίτη και στους Αγίους Νεομάρτυρες της Κρήτης.
Η Ιερά Μονή Χρυσοπηγής πανηγυρίζει της Ζωοδόχου Πηγής. Το μοναστήρι επίσης πανηγυρίζει στις:
- 7 Ιουλίου, εορτή της Αγίας Κυριακής
- 6 Αυγούστου, εορτή της Μεταμορφώσεως του Χριστού
Τα παρεκκλήσια της μονής εορτάζουν:
- 15 Ιανουαρίου, του Αγίου Ιωάννου του Καλυβίτη (του οποίου το αριστερό χέρι φυλάσσεται στη Μονή)
- 10 Φεβρουαρίου, του Αγίου Χαραλάμπους
- 31 Αυγούστου, της Τιμίας Ζώνης της Θεοτόκου
- 26 Σεπτεμβρίου και 8 Μαΐου, Αγίου Ιωάννου Θεολόγου
- 10 Νοεμβρίου, του Αγίου Αρσενίου του Καππαδόκη
- 25 Νοεμβρίου, της Αγίας Αικατερίνης.
Επίσης, η Ιερά Μονή Χρυσοπηγής Χανίων έχει εκδώσει το βιβλίο «Βίος και Λόγοι», το οποίο στη δεκαετία 2003–2013 μεταφράστηκε σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται αυτούσια η διδασκαλία και οι λόγοι του Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου.