Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (15 Αυγούστου) αποτελεί βασικό εορτολογικό σταθμό για την παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά του ελληνικού λαού. Ο φιλόθρησκος λαός μας, που τιμά λατρευτικά την Παναγία ως μητέρα, καταφυγή και σκέπη του γένους των ανθρώπων, συγκινείται βαθύτατα από τον θάνατό της, γι’ αυτό και απεικονίζει το γεγονός σε πλήθος τοιχογραφιών και φορητών εικόνων, στις οποίες η Παναγία, εν μέσω των Αποστόλων, παραδίδει την ψυχή της στα χέρια του Χριστού. Στην ίδια μάλιστα εικονογραφική παράδοση, απεικονίζεται και η τιμωρία του ιερόσυλου Ιεχωνία, του οποίου τα βέβηλα χέρια απέκοψε άγγελος Κυρίου, όταν θέλησε να τα απλώσει πάνω στο νεκρό σώμα της Παναγίας.
Έχοντας προετοιμαστεί ψυχολογικά και θρησκευτικά, με την δεκαπενθήμερη νηστεία και την καθημερινή συμμετοχή στις παρακλήσεις, που ψάλλονται σε όλους τους ναούς, ο λαϊκός άνθρωπος φτάνει στην εορτή της Κοιμήσεως με αισθήματα χαρμολύπης, που τον κάνουν να την παρομοιάζει με το Πάσχα, ονομάζοντάς την μάλιστα «Πάσχα του καλοκαιριού». Κατά τον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής, σε πολλούς ελληνικούς τόπους στολίζουν και επιτάφιο της Παναγίας, τον οποίο περιφέρουν, όπως και τον επιτάφιο του Χριστού την Μεγάλη Παρασκευή, στο τέλος του εσπερινού ή την επομένη, μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία της κυριώνυμης ημέρας. Έχουν συνταχθεί μάλιστα και τρεις στάσεις ειδικών ποιητικών αντιφώνων, που ψάλλονται κατά τον «Επιτάφιο της Παναγίας», ως παραλλαγή του επιτάφιου θρήνου της Μεγάλης Παρασκευής.
Το έθιμο αυτό, που ξεκίνησε από τους Αγίους Τόπους και στα καθ’ ημάς από την ιερή νήσο Πάτμο, που με την περίπυστη μονή του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου αποτέλεσε για αιώνες τον πνευματικό φάρο του Αιγαίου, σήμερα τελείται σε πολλούς ελληνικούς, νησιωτικούς κυρίως, τόπους (Ικαρία, Σάμος, Κίμωλος, Σαντορίνη, Κύθηρα, Ιθάκη, Παξοί, Κέρκυρα κ.ά.), και συνεχώς επεκτείνεται και σε άλλες ελληνικές περιοχές. Η διαπιστωμένη αγάπη του λαϊκού ανθρώπου για τις τελετουργικές μορφές και η σεβαστική αφοσίωση του λαού μας στην Παναγία ευνοούν αυτήν την εξάπλωση, που κάθε χρόνο λαμβάνει και μεγαλύτερες διαστάσεις.
Σύμφωνα με το συναξάρι της εορτής, οι Απόστολοι έθαψαν την Παναγία στον κήπο της Γεσθημανή, αργότερα όμως άνοιξαν τον τάφο για να προσκυνήσει και ο καθυστερημένος απόστολος Θωμάς και είδαν ότι το σώμα έλειπε, καθώς είχε μεταστεί στους ουρανούς. Κατά την λαϊκή παράδοση, λίγο πριν από τον θάνατό της η Παναγία ζήτησε από τον αρχάγγελο Μιχαήλ να της δείξει τις τιμωρίες των αμαρτωλών στον Κάτω Κόσμο. Οι εντυπώσεις της περιγράφονται στο λαϊκό έργο Αποκάλυψις της Θεοτόκου, που γνώρισε μεγάλη διάδοση, ως λαϊκό ψυχωφελές ανάγνωσμα, στον ελληνικό λαό.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου εορτάζεται σε όλους τους ελληνικούς τόπους, ξεχωρίζουν όμως τα αιγαιοπελαγίτικα προσκυνήματα της Παναγίας, ανάμεσα στα οποία διακεκριμένη θέση κατέχουν η θαυματουργή Παναγία της Τήνου, η Εκατονταπυλιανή της Πάρου, η Παναγία της Αγιάσου και η Παναγία της Πέτρας στην Λέσβο, η Παναγία του Κύκκου της Κύπρου και η Παναγία η Σπηλιανή στην Νίσυρο. Κοντά σ’ αυτά το παλλάδιο των Ποντίων, η Παναγία η Σουμελά στο Βέρμιο, η Εικοσιφοίνισσα του Παγγαίου, αλλά και οι Παναγίες στο Καταφύγι Κοζάνης, στην Σιάτιστα, στην Βλάστη και στην Σαμαρίνα, συμπληρώνουν τον αστερισμό της αυγουστιάτικης τιμής στην Μητέρα του Θεανθρώπου Χριστού και όλων των ανθρώπων, όπου γης.
Μόνο στον ελλαδικό χώρο, περίπου εκατόν είκοσι είναι τα μοναστήρια τα αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ενώ πολλές και ποιητικότατες είναι οι επωνυμίες που ο πιστός λαός μας αφιερώνει στην Παναγία. Αξίζει ίσως εδώ να αναφερθεί και η τιμή της Παναγίας στο Μαρκόπουλο της Κεφαλονιάς, όπου εμφανίζονται, κάθε Δεκαπενταύγουστο, τα ιδιόμορφα φιδάκια της Παναγίας, άκακα και ευλογημένα, που εξαφανίζονται μέρες μετά την γιορτή, για να επανέλθουν τον επόμενο χρόνο.
Ανάμεσα στα προσκυνήματα της Παναγίας στον ελληνικό χώρο πρώτη θέση κατέχει η Μεγαλόχαρη της Τήνου, που βρέθηκε θαυματουργικά σε κρίσιμη στιγμή της ελληνικής επανάστασης, με τους γνωστούς θρησκευτικούς αλλά και εθνικούς συμβολισμούς της. Η εθνική μάλιστα διάσταση ενισχύθηκε μετά τον τορπιλισμό στο λιμάνι της Τήνου του πολεμικού πλοίου «Έλλη», τον Αύγουστο του 1940, που υπήρξε ουσιαστικό προοίμιο του ελληνοϊταλικού πολέμου και της εισόδου της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, για εθνικούς λόγους, η Ευαγγελίστρια της Τήνου παραγκώνισε την βυζαντινή λατρευτική παράδοση της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής, στη γειτονική Πάρο, αποκτώντας πανελλήνια εμβέλεια. Στην Τήνο, η προσκυνηματική πρακτική περιλαμβάνει την τελετουργική προσέλευση στο ναό, καθώς όσοι το έχουν τάξει ανεβαίνουν γονατιστοί από το λιμάνι, αλλά και την εγκοίμηση στο προαύλιο, το βράδυ της παραμονής της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (15 Αυγούστου), οπότε πανηγυρίζει η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Παραλλήλως, υπάρχουν προσκυνήματα της Παναγίας που συνδέονται στενά με την ιστορική μνήμη και την εθνοτοπική ταυτότητα ορισμένων πληθυσμιακών ομάδων. Το πιο χαρακτηριστικό από αυτά ίσως είναι η Παναγία η Σουμελά στο όρος Βέρμιο, όπου έχει χτιστεί ένα μοναστήρι για να στεγάσει την θαυματουργή εικόνα της ομώνυμης μονής του Μικρασιατικού Πόντου. Η εικόνα αυτή διασώθηκε στην Ελλάδα μετά από σχετικές περιπέτειες, ύστερα από τον ξεριζωμό των Ποντίων από τις προαιώνιες πατρίδες τους, κατά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Το χτίσιμο της μονής και το προσκύνημα σε αυτήν αποτελεί για τους Ποντίους μια πράξη διατήρησης της μνήμης και επαναπροσδιορισμού της ποντιακής ταυτότητας. Το ίδιο συμβαίνει και με τα προσκυνήματα που διοργανώνονται στην «μητρική» μονή της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο, στην οποία μάλιστα τα τελευταία χρόνια άρχισε να τελείται θεία λειτουργία κατά την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, με μέριμνα του Οικουμενικού Θρόνου, στην οποία ιερουργεί η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, ενώ πλήθη Ποντίων συρρέουν για να παραβρεθούν στο σημαντικό αυτό γεγονός.
Στην Αγιάσο της Λέσβου ο Δεκαπενταύγουστος εορτάζεται με επίκεντρο το ναό της Παναγίας της Αγιάσου. Η ομώνυμη εικόνα είναι, κατά την παράδοση, έργο του ευαγγελιστή Λουκά, πλασμένη με κερί και μαστίχα. Πολλοί από τους προσκυνητές, με αφετηρία την πόλη της Μυτιλήνης, περπατούν πολλά χιλιόμετρα για να φθάσουν στον αυλόγυρο της εκκλησίας, όπου και διανυκτερεύουν. Την ημέρα της γιορτής της Παναγίας, ύστερα απ’ τη καθιερωμένη λειτουργία, γίνεται η περιφορά της εικόνας γύρω από το ναό, ενώ οι εορταστικές εκδηλώσεις φθάνουν στο αποκορύφωμά τους με τις μουσικές και χορευτικές εκδηλώσεις στην πλατεία του χωριού. Στην Αγιάσο τον Δεκαπενταύγουστο συναντά κανείς όλα αυτά που συνθέτουν την εικόνα ενός τυπικού νησιώτικου πανηγυριού, πλανόδιους πωλητές, μουσικοχορευτικά συγκροτήματα και λαϊκές ορχήστρες.
Σε πολλές ελληνικές περιοχές μαρτυρούνται τελετουργικές ζωοθυσίες (κουρμπάνια) για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, από τα σφάγια των οποίων συχνά παρασκευάζεται φαγητό, που διανέμεται στους προσκυνητές και τους πανηγυριστές. Στους Λειψούς πάλι, η ζωντανή παρουσία της Παναγίας εκδηλώνεται με το άνθισμα μικρών άσπρων κρίνων, από ξερά κλωνάρια που είναι τοποθετημένα μέσα στην εικόνα της, και τα οποία θαυματουργικά ανθίζουν μία φορά τον χρόνο, κατά την αυγουστιάτικη πανήγυρη.
Όπως σημειώνει ο Γ. Α. Μέγας, την ημέρα αυτή συνήθιζαν να συνάπτουν συμφωνίες οι τσελιγκάδες με τους πιστικούς, ενώ εθιμικά καθιερωμένη ήταν η αργία και το «απολυσιό», η ελεύθερη δηλαδή είσοδος σε αμπέλια και κήπους. Οι πανηγυρικές λατρευτικές εκδηλώσεις συνεχίζονταν και κατά την απόδοση της εορτής, που ο λαός ονομάζει «Εννιάμερα της Παναγίας» (23 Αυγούστου), μεταφέροντας στον κόσμο των αγίων έθιμα και συνήθειες της δικής του εθιμοταξίας.
Σημαντική από εορτολογική άποψη είναι η εορτή αυτή των «Εννιάμερων της Παναγίας». Πρόκειται για την απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 23 Αυγούστου, την οποία ο λαός, μεταφέροντας στα εκκλησιαστικά δεδομένα τις ανθρώπινες συνθήκες, πιστεύει ότι σχετίζεται με το μνημόσυνο των εννέα ημερών μετά την κοίμηση της Παναγίας, ακριβώς όπως συμβαίνει με τα νεκρικά έθιμα των ανθρώπων.
Πολλοί ναοί και μονές αφιερωμένοι στην Κοίμηση της Θεοτόκου πανηγυρίζουν εναλλακτικά την ημέρα αυτή, λόγω του συνωστισμού πολλών πανηγύρων στις 15 Αυγούστου. Τελούνται λοιπόν λιτανείες των εικόνων, ζωοθυσίες, αρτοκλασίες, υψώματα και πανηγύρεις, ενώ σε πολλές μονές που πανηγυρίζουν επαναλαμβάνεται ο στολισμός του επιταφίου της Παναγίας και στον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής ψάλλεται η σχετική ακολουθία των εγκωμίων της Θεοτόκου, η οποία προέρχεται από το αντίστοιχο ιεροσολυμίτικο λειτουργικό τυπικό, που είναι ιδιαιτέρως αγαπητή στον ελληνικό λαό.
Από όσα ενδεικτικά αναφέρθηκαν παραπάνω, προκύπτει νομίζω αυτονόητο το συμπέρασμα ότι στην ελληνική λαϊκή λατρεία η Παναγία κατέχει την πρώτη θέση. Ο ελληνικός λαός την επικαλείται σε όλες τις δύσκολες στιγμές του, την τιμά και την εορτάζει με ιδιαίτερη ευλάβεια και λαμπρότητα, σε όλες τις θεομητορικές εορτές που έχουν ενταχθεί στον ετήσιο εορτολογικό κύκλο, έχοντας συσχετίσει με αυτές ακόμη και τα ορόσημα των επαγγελματικών του ενασχολήσεων και της καθημερινότητάς του.
Είναι απολύτως ενδεικτικό, το γεγονός ότι πολλές είναι στον ελληνικό λαό οι λατρευτικές και οι λαϊκές επωνυμίες της Παναγίας. Οι περισσότερες προέρχονται είτε από τον εικονογραφικό τύπο που ακολουθεί η συγκεκριμένη λατρευτική εικόνα της Θεοτόκου, είτε από τον τόπο στον οποίο βρίσκεται ο ναός και η μονή της, είτε από τη σχέση της με τον Χριστό που υποδηλώνει ο εικονογραφικός τύπος ή η εορτή στην οποία η εικόνα πανηγυρίζει, είτε από τον ιδιοκτήτη του ναού, είτε από τον τόπο προέλευσης κάθε εικόνας, είτε από τις ιδιότητες που της αποδίδονται σε κάθε περίπτωση. Άλλες επωνυμίες πάλι προέρχονται από μαρτυρημένα θαύματα της Παναγίας, αλλά και από παραδόσεις που σχετίζονται με την τοπική λατρεία της.
Πηγή: Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης