Η πρώτη μεγάλη εορτή του Δωδεκαημέρου, τα Χριστούγεννα, τιμάται ιδιαιτέρως από τον ελληνικό λαό, με πλήθος εθίμων και λατρευτικών συνηθειών. Τις παραμονές της εορτής χαρακτηρίζεται για τη σφαγή του οικόσιτου χοίρου, το κρέας και το λίπος του οποίου θα κάλυπταν τις ανάγκες του οικογενειακού τραπεζιού τις ημέρες των εορτών, αλλά και μετά από αυτές.
Πολλά είναι τα έθιμα καθαρμού και εξορκισμού που συνοδεύουν τη σφαγή - απαγγελία προσευχών, τελετουργικό κάρφωμα μαχαιριού κ.λπ.- δεδομένου ότι στη λαϊκή αντίληψη ο χοίρος θεωρείται ζώο δαιμονικό.
Τα χοιροσφάγια συνοδεύονται συνήθως από γλέντι και οινοποσία, ενώ η παραμονή της εορτής, ως παραμονή μεγάλης δεσποτικής εορτής, είναι για το λαό μας αυστηρή νηστεία και από λάδι, εκτός αν είναι Σάββατο ή Κυριακή, οπότε κατ’ εξαίρεση το λάδι καταλύεται.
Στην περιοχή της Καρδίτσας πάλι τη δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων, γιορτάζουν τη «γουρνοχαρά», καθώς την ημέρα εκείνη σφάζουν τα γουρούνια που έχουν θρέψει σχεδόν ένα χρόνο πριν. Είναι χαρακτηριστικό το ότι από το χοιρινό δεν πάει χαμένο σχεδόν τίποτε. Το λίπος το λιώνουν και το χρησιμοποιούν στη μαγειρική, φτιάχνουν λουκάνικα, ενώ τα παλιά χρόνια από το δέρμα του γουρουνιού έφτιαχναν παπούτσια, τα οποία τα χρησιμοποιούσαν στα χωράφια, τα λεγόμενα «γουρνοτσάρουχα». Ακόμη, οι πιτσιρικάδες κατασκεύαζαν αυτοσχέδιες μπάλες.
Το έθιμο της «γουρνοχαράς» συνεχίζει να υφίσταται μέχρι και σήμερα, αμείωτο σε πολλά σημεία του Νομού. Κάθε χρόνο δε, διοργανώνεται ανάλογη εκδήλωση στην Πορτίτσα του Δήμου Μητρόπολης και το Φανάρι, έδρα του Δήμου Ιθώμης, τη δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων.
Την παραμονή της εορτής ζυμώνονται οι τελετουργικοί άρτοι των Χριστουγέννων, τα χριστόψωμα, οι πίτες και τα κουλούρια, με πλουμίδια από ζυμάρι, που συχνά συμβολίζουν τα ζώα του σπιτιού και τις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων του, ώστε να ευλογηθούν και αυτά από τη γέννηση του Χριστού.
Στη Δαμασκηνιά της Κοζάνης, τα κουλούρια για τα ζώα έχουν σχήμα ζυγού και τα διατηρούν όλο το χρόνο, ενώ αλλού θρυμματίζουν τα χριστουγεννιάτικα κουλούρια που πλάθουν για τα ζώα και τα αναμειγνύουν στην τροφή τους, ώστε να τα γευτούν και αυτά και να ευλογηθούν αναλόγως.
Το βράδυ της παραμονής, στη Θράκη, έστρωναν πανηγυρικό νηστήσιμο και ανάλαδο τραπέζι, στο οποίο παρέθεταν εννιά ειδών φαγητά, κατά κανόνα πολυσπόρια διαφόρων καρπών και οσπρίων, το οποίο ευλογούσε ο πατέρας θυμιάζοντάς το με ένα κεραμίδι και κάρβουνα από την οικογενειακή εστία, και κατόπιν κάθονταν και έτρωγαν, ανταλλάσσοντας κατάλληλες εορταστικές ευχές.
Στη Νίσυρο πάλι τελούσαν τρισάγιο για τους νεκρούς, ενώ στο Λασήθι μετά το τρισάγιο κερνούσαν το εκκλησίασμα με φαγητό και κρασί, ως «μακαριά», για την ανάπαυση των ψυχών των προσφιλών τους νεκρών.
Στην Ηπειρο το βράδυ της παραμονής έπιαναν τελετουργικά και το προζύμι της χρονιάς, απαγγέλλοντας σχετικές ευχές, από ένα κορίτσι αμφιθαλές. Στο επίσημο εορταστικό τραπέζι των Χριστουγέννων έκοβαν πρώτα το χριστόψωμο, αφού το σταύρωναν με το μαχαίρι, και σε ορισμένες περιοχές άρχιζαν το γεύμα με μέλι και καρύδια, λέγοντας σχετικές και επίκαιρες ευχές.
Στην Κορώνη τα αποφάγια τα μάζευαν και τα έθαβαν στις ρίζες των δέντρων των χωραφιών τους, πιστεύοντας ότι έτσι θα αποδώσουν άφθονο καρπό, ενώ στη Σινώπη, μετά το τελετουργικό κόψιμο, κρατούσαν τα στολισμένα με καρπούς και λουλούδια «σταυροψώμια» στο εικονοστάσι του σπιτιού, απ’ όπου τα έπαιρναν και τα έτρωγαν τα Θεοφάνεια.
Στο Κωστί της Θράκης θύμιαζαν το εορταστικό τραπέζι με το υνί από το αλέτρι, το οποίο κατόπιν τοποθετούσαν δίπλα στη φωτιά του τζακιού, για το υπόλοιπο Δωδεκαήμερο.
Στον Δρυμό της Μακεδονίας τοποθετούσαν το χριστόψωμο στο τραπέζι, μαζί με διάφορους καρπούς, νομίσματα και ένα ποτήρι κρασί, από το οποίο μεταλάμβαναν όλα τα μέλη της οικογένειας, ευχόμενα καταλλήλως για υγεία, καλή σοδειά και γονιμότητα.
Στην Αιτωλία πάλι ο ιερέας περιερχόταν τα σπίτια του χωριού και τελούσε την ακολουθία του υψώματος της τραπέζης, κατά την οποία το χριστόψωμο κρατούν όλα τα μέλη της οικογένειας και κατόπιν το βάζει στο κεφάλι του και το σπάζει, πραγματοποιώντας μαντεύματα για την ερχόμενη καλοκαιρινή σοδειά.
Και ήταν όλα αυτά τα έθιμα του παραδοσιακού πολιτισμού, που αποτελούσαν έναν ελληνορθόδοξο σύνδεσμο οικογενειακό και κοινωνικό, απαραίτητο και στη σημερινή διασπασμένη και παραπαίουσα κοινωνία μας.
*Ο Μ.Γ. Βαρβούνης είναι Καθηγητής Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και το άρθρο του δημοσιεύθηκε στην «Κιβωτό της Ορθοδοξίας».