Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών ή του Σπανού είναι ένα από τα σημαντικότερα Μοναστήρια που σώζονται στο Νησί της λίμνης των Ιωαννίνων. Είναι χτισμένη σε βραχώδες ύψωμα στο νοτιοδυτικό άκρο του οικισμού και σε μικρή απόσταση από την Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου. Αποτελείται από το Καθολικό, αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, την ερειπωμένη Τράπεζα και τα μεταγενέστερα διώροφα κελιά, ενώ λιθόκτιστος περίβολος διατρέχει το μοναστηριακό συγκρότημα.
Η ιστορία της Ιεράς Μονής συνδέεται με τη μεγάλη βυζαντινή αρχοντική οικογένεια των Φιλανθρωπηνών, που εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα μετά το 1204, όταν η Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε από τους Φράγκους. Η δεύτερη επωνυμία της σχετίζεται με κάποια οικογένεια Σπανού, που πιθανώς ευεργέτησε την Ιερά Μονή κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Για την ίδρυση του Μοναστηριού δεν έχουν διασωθεί πολλά στοιχεία. Το Καθολικό πρέπει να χτίστηκε αρχικά τη βυζαντινή εποχή και συγκεκριμένα πριν το 1291-1292, οπότε ανακαινίστηκε από το Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό, ιερέα και οικονόμο της Μητρόπολης Ιωαννίνων. Για την ιστορία της Ιεράς Μονής είναι σημαντικές οι επιγραφές που σώζονται στον Ιερό Ναό και οι ενεπίγραφες μνείες θανάτου των πέντε Φιλανθρωπηνών, που εικονίζονται σε τοιχογραφία του νάρθηκα.
Την ανακαίνιση του 13ου αιώνα ακολούθησε κατά το 16ο αιώνα μερική ανακατασκευή του βυζαντινού κτίσματος και αγιογράφηση του Ιερού Ναού, πιθανώς το 1531-1532. Το 1542 έγιναν στο Καθολικό εργασίες από τον Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνό, οι οποίες συνεχίστηκαν και το 1560, όταν ολοκληρώθηκε η αγιογράφησή του. Λοιπές πληροφορίες μας παρέχονται από διαθήκες επιφανών Γιαννιωτών εμπόρων. Το 1892 η Ιερά Μονή είχε περιπέσει σε αφάνεια και για το λόγο αυτό προσαρτήθηκε στην Ιερά Μονή Ελεούσης. Σύμφωνα με την παράδοση, στην Ιερά Μονή λειτουργούσε εκπαιδευτήριο, το οποίο είχε ιδρυθεί κατά τη βυζαντινή εποχή. Το πνευματικό κύρος της Ιεράς Μονής ήταν μεγάλο και συνδέεται με αυτό ο περίφημος «Κουβαράς». Ο «Κουβαράς» ήταν χειρόγραφος κώδικας, που τυλιγόταν σαν κουβάρι, στον οποίο οι Μοναχοί, ήδη από τη βυζαντινή εποχή, κατέγραφαν ιστορίες ή ενθυμήσεις σημαντικών γεγονότων από την Ήπειρο. Ο «Κουβαράς» είχε μεταφερθεί στα Ιωάννινα και κάηκε το 1820, στη μεγάλη πυρκαγιά που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης.
Σήμερα ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου αποτελείται από τον κυρίως Ναό, το νάρθηκα και τον εξωνάρθηκα. Ο Ναός παρουσιάζει εξωτερικά μορφή τρίκλιτης βασιλικής, με υψωμένο το κεντρικό κλίτος. Η σημερινή μορφή του Καθολικού είναι αποτέλεσμα των συνεχών ανακαινίσεων που υπέστη στη μακραίωνη ιστορία του. Σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται πάνω από τη δυτική θύρα του Ναού, ο αρχικός Ναός, του οποίου τη μορφή δε γνωρίζουμε, ανακαινίστηκε το 1291-1292 από το Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό.
Οι τοιχογραφίες του Καθολικού της Ιεράς Μονής Φιλανθρωπηνών έγιναν σε τρεις διαδοχικές φάσεις. Στην πρώτη φάση, που χρονολογείται γύρω στο 1531-1532 ανήκουν οι τοιχογραφίες που καλύπτουν τις επιφάνειες των τοίχων του κυρίως Ναού και του Ιερού βήματος, ως τη γένεση της καμάρας. Οι παραστάσεις αναπτύσσονται σε τέσσερις επάλληλες ζώνες, με συνεχή αφήγηση. Διακοσμητικά μοτίβα, ολόσωμοι Άγιοι και σκηνές από το Θεομητορικό και το Χριστολογικό κύκλο συνθέτουν το εικονογραφικό πανόραμα. Οι Άγιοι φορούν πολυτελείς ενδυμασίες και έχουν χρυσωμένα φωτοστέφανα. Πάνω από τους ολόσωμους Άγιους εκτυλίσσονται σκηνές από τη ζωή της Παναγίας και του Χριστού, με ιδιαίτερη έμφαση στον κύκλο των Παθών και της Ανάστασης. Αξιοπρόσεκτη είναι η σκηνή της Βρεφοκρατούσας στο δυτικό τοίχο, που χαρακτηρίζεται από δυναμική κίνηση των μορφών και δραματικότητα. Οι τοιχογραφίες της πρώτης αυτής περιόδου είναι έργο αγνώστου, αλλά αξιόλογου ζωγράφου. Διακρίνονται για τον αφηγηματικό τους χαρακτήρα, την κομψότητα και τη δυναμικότητα των μορφών και τη θεατρικότητα των παραστάσεων. Ο ανώνυμος ζωγράφος είναι γνώστης της τέχνης της εποχής των Παλαιολόγων, αλλά και της σύγχρονή του Κρητικής τέχνης, ενώ έχει επιρροές από την Ιταλική τέχνη.
Η δεύτερη φάση της αγιογράφησης του Καθολικού έγινε το 1542, με δαπάνη και φροντίδα του Ηγουμένου Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνού. Το 1560, με δαπάνη του Ηγουμένου Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνού και «των αυτού» φοιτητών» έγινε η προσθήκη του εξωνάρθηκα στα δυτικά και των δύο ναρθήκων στη νότια και τη βόρεια πλευρά του Ναού, όπου μεταξύ άλλων αγιογραφούνται Αίνοι και παραβολές από την Καινή Διαθήκη και την Παλαιά Διαθήκη. Στο δυτικό τοίχο του νότιου εξωνάρθηκα εικονίζονται επίσης επτά Έλληνες σοφοί της αρχαιότητας, ο Πλάτων, ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, ο Σόλων ο Αθηναίος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης και ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Η απεικόνιση των αρχαίων φιλοσόφων ανάγεται σε απόκρυφα κείμενα του 5ου αιώνα, που αναβιώνουν στο 14ο αιώνα και έχουν ως θέμα τις προφητείες των επτά φιλοσόφων για το Χριστό.
Οι τοιχογραφίες της Ιεράς Μονής Φιλανθρωπηνών αποτελούν σταθμό στην τέχνη του 16ου αιώνα. Ο πλούτος του εικονογραφικού προγράμματος του Καθολικού, με τις 170 μορφές Αγίων και τις περίπου 350 παραστάσεις, μαρτυρεί την υψηλή αισθητική εμπειρία των Ηγουμένων της Μονής και το υψηλό επίπεδο των ζωγράφων. Οι τοιχογραφίες αυτές θεωρούνται το πιο ώριμο δημιούργημα της «Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας» ή «Ηπειρωτικής Σχολής», δηλαδή του καλλιτεχνικού ρεύματος που αναπτύχτηκε αρχικά στην Ήπειρο το 16ο αιώνα και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στο δυτικό και κεντρικό ελλαδικό χώρο.