Στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 ιδρύθηκε στην Αθήνα της Κατοχής ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) από τον Ναπολέοντα Ζέρβα, τον Λεωνίδα Σπαή και τον Ηλία Σταματόπουλο αρχικά αντιμοναρχικό χαρακτήρα και σκοπό για αντιστασιακή δράση κατά των Γερμανών και των Ιταλών κατακτητών, που στην πράξη ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δράση, από το 1942 και εντεύθεν, κυρίως στην Ήπειρο γενέτειρα του Συνταγματάρχη Ν.Ζέρβα, αλλά και σε άλλες περιοχές της κατεχόμενης Ελλάδος.
Σε γενικές γραμμές, μπορεί να λεχθεί, ότι ο ΕΔΕΣ αντιπροσώπευε τον αστικό, φιλελεύθερο πολιτικό κόσμο.
Ο βασικός συντελεστής της ιδρύσεως του ΕΔΕΣ, ο απότακτος Συνταγματάρχης Πεζικού Ναπολέων Ζέρβας, ο οποίος γεννήθηκε στην Άρτα το 1891 και είχε αποταχθεί από τον Ελληνικό Στρατό, λόγω της συμμετοχής του στο αποτυχόν Βενιζελικό κίνημα του 1935, υπήρξε μια αμφιλεγόμενη και πολύπλευρη προσωπικότητα. Αυτή όμως δεν ήταν και η μοναδική συμμετοχή του σε στρατιωτικά κινήματα, καθώς ως Διοικητής του Α' Τάγματος Δημοκρατικής Φρουράς είχε συμμετάσχει στο επιτυχημένο πραξικόπημα της 22ης Αυγούστου 1926 του Στρατηγού Γεωργίου Κονδύλη εναντίον του Στρατηγού Θεοδώρου Παγκάλου, όπου όμως, τον Σεπτέμβριο του 1926, διαφωνείσας με την απόφαση του Κονδύλη περί διαλύσεως των «Δημοκρατικών Ταγμάτων», συγκρούστηκε μαζί του. Τελικώς, μετά από σκληρές μάχες στην Αθήνα, ηττήθηκε, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη, για να αμνηστευθεί τον Οκτώβριο του 1928 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και να λάβει το βαθμό του Αντισυνταγματάρχη εν αποστρατεία.
Τις παραμονές της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα, το Μεταξικό καθεστώς τον θεωρούσε ως «επικίνδυνο αγγλόφιλο» και τον φυλάκισε, για να απελευθερωθεί στις 27 Απριλίου 1941, ανήμερα της εισόδου των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα.
Ο Ζέρβας ήταν από τους πρώτους που αντελήφθησαν ότι ο μοναδικός τρόπος αντιδράσεως κατά των κατακτητών ήταν ο ανταρτοπόλεμος με τη βοήθεια των Άγγλων και έτσι ξεκίνησε επαφές με τον αστικό πολιτικό κόσμο, όμως λόγω του παρελθόντος του (συμμετέχων σε πραξικοπήματα, φίλος της χαρτοπαιξίας και του «φουστανιού», και γνωστός γλεντζές των Αθηνών) δεν βρήκε ανταπόκριση από αυτούς, εκτός από δύο μόνο στελέχη του Κόμματος των Φιλελευθέρων! Τον Αρχηγό του Κόμματος Στυλιανό Γονατά και τον πρώην Υπουργό Κ. Ρέντη, οι οποίοι και δέχτηκαν να τον συναντήσουν.
Ο Ζέρβας βλέποντας την ψυχρή υποδοχή που είχε προέβη σε έναν τακτικό ελιγμό, προβάλλοντας ως αρχηγό ενός εθνικού απελευθερωτικού κινήματος τον Στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα, μίας προσωπικότητος που δονούσε τα αισθήματα της συντριπτικής πλειονότητος του δημοκρατικού φιλελεύθερου κόσμου, ο οποίος όμως ζούσε από πολλά χρόνια «εξόριστος» στη Γαλλία!
Στις 9 Σεπτεμβρίου 1941, στην οικία του Ζέρβα, στη λεωφόρο Κηφισίας 171, συναντήθηκαν οι Ζέρβας, Σπαής και Σταματόπουλος και καθόρισαν το καταστατικό της οργανώσεως που ονομάστηκε ΕΔΕΣ, τα κυριότερα σημεία του οποίου ήταν: Η μετά τον πόλεμο εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος στην Ελλάδα, σοσιαλιστικής μορφής, δημόσιο σφοδρό «κατηγορώ» κατά του Βασιλέως Γεωργίου Β’ λόγο του ρόλου του που διαδραμάτισε στην εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου και υπόσχεση για τιμωρία των συμμετεχόντων στη δικτατορία, κάθαρση του κρατικού μηχανισμού (Ένοπλες Δυνάμεις, Αστυνομίας Πόλεων και Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής) από στελέχη με μη εθνική, δημοκρατική και σοσιαλιστική συνείδηση, υπόσχεση για τη διενέργεια εκλογών, όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες κ.λπ.
Λίγες μέρες αργότερα υπήρξε μια κρίσιμη συνάντηση μεταξύ του Ζέρβα με τον Κομνηνό Πυρομάγλου, έμπιστο του Πλαστήρα, γλωσσολόγο, με αγωνιστικές περγαμηνές στη διάρκεια της Μεταξικής δικτατορίας, ο οποίος μόλις είχε επιστρέψει από το Παρίσι φέρνοντας μαζί του μια εξουσιοδότηση / επιστολή του Πλαστήρα, η οποία όμως δεν ικανοποίησε τον Ζέρβα, καθώς σε αυτήν ο Πλαστήρας συνιστούσε μια «πολιτική μετριασμού των δεινών του ελληνικού λαού», φράση που άφηνε πολλά περιθώρια ερμηνειών ακόμη και συμπόρευση με την κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου.
Τα κίνητρα για τη στάση αυτή του στρατιωτικού – συμβόλου της Μικρασιατικής Εκστρατείας και της Α' Ελληνικής Δημοκρατίας δεν έχουν διευκρινιστεί απολύτως. Όποια και αν ήταν η πραγματική άποψη του Πλαστήρα για τα πράγματα στην κατεχόμενη Ελλάδα του 1941, το βέβαιο ήταν ότι διαφαινόταν ξεκάθαρα ότι δεν ήταν διατεθιμένος να ηγηθεί του αντιστασιακού αγώνα.
Όμως ο πεισματάρης Ζέρβας και ως έμπειρος χαρτοπαίκτης, ικανότατος στις μπλόφες, κατόρθωσε να πείσει τον Πυρομάγλου να ενταχθεί στον ΕΔΕΣ, ενώ ο τελευταίος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την «εξουσιοδότηση» του Πλαστήρα για να στρατολογήσει μέλη στον ΕΔΕΣ, δείχνοντας μόνο το τμήμα εκείνο της επιστολής που ευνοούσε την οργάνωση και την πρόθεσή της για αντιστασιακό αγώνα κατά των κατακτητών.
Βεβαίως αν η ηγεσία συλλαμβάνονταν από τις κατοχικές δυνάμεις, θα έδειχναν και το υπόλοιπο μέρος της επιστολής, που υποστήριζε τη συνθηκολόγηση με τις δυνάμεις του Άξονα για προφανείς λόγους, αλλά – ευτυχώς – κάτι τέτοιο δεν χρειάστηκε να γίνει ποτέ, αφού ουδείς εκ της τετραμερούς πλέον ηγεσίας της Οργανώσεως δεν συνελήφθη στη διάρκεια της κατοχής.
Μετά λοιπόν από αυτήν την εξέλιξη η οργάνωση του ΕΔΕΣ προχώρησε με ταχύτατους ρυθμούς. Πολλά μέλη, με δυναμισμό, πατριωτικό και δημοκρατικό φρόνημα εντάχθηκαν στην Οργάνωση, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος αδελφός του Πλαστήρα, Γεώργιος.
Στις 15 Οκτωβρίου 1941, έγινε η επίσημη ίδρυση του ΕΔΕΣ, στην οποία ο Κομνηνός Πυρομάγλου εμφανίστηκε ως ο πολιτικός αρχηγός της Οργανώσεως, ενώ ο Συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας ως στρατιωτικός αρχηγός αυτής.
Συμπερασματικώς, η στρατιωτική δράση του ΕΔΕΣ επικεντρώθηκε κυρίως στην Ήπειρο, η οποία – ως προελέχθη – ήταν ο τόπος καταγωγής του Ζέρβα, και στη Δυτική Στερεά Ελλάδα, δίνοντας αμέτρητες μάχες με τους Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές, ιδίως δε με τους προδότες Αλβανούς τσάμηδες της Θεσπρωτίας.
Ως κορυφαία στιγμή της αντιστασιακής δράσεως του ΕΔΕΣ υπήρξε αναμφιβόλως η συμμετοχή του στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου στις 25 Νοεμβρίου 1942, μαζί με τον ΕΛΑΣ και Βρετανούς σαμποτέρ. Στρατιωτικός αρχηγός της επιχειρήσεως αυτής ήταν ο Ζέρβας, με υπαρχηγό τον στρατιωτικό ηγέτη του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη.
Επίσης στα πολύ σημαντικά στρατιωτικά επιτεύγματα του ΕΔΕΣ περιλαμβάνονται οι απελευθερώσεις της Ηγουμενίτσας, της Πάργας και άλλων πόλεων της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας το καλοκαίρι και στις 30 και 31 Οκτωβρίου 1943, η νίκη – επί του πεδίου – επί της επίλεκτης Μεραρχίας Ορεινών Κυνηγών «Εντελβάις» (μονάδες της οποίας εμπλέκονταν σε θηριωδίες και άλλα εγκλήματα πολέμου) στην περιοχή στο Βουλγαρέλι Άρτας, με τη συνδρομή στη μάχη αυτή και δυνάμεων του ΕΛΑΣ, στις 14 Σεπτεμβρίου 1944 στη Δωδώνη και τον Οκτώβριο του 1944 οι μάχες με τα αποχωρούντα από την Ελλάδα γερμανικά στρατεύματα.
Βεβαίως υπάρχουν και άλλα σημεία στη δράση του ΕΔΕΣ στη διάρκεια της Κατοχής και μετά από αυτήν, στα «Δεκεμβριανά» (Δεκέμβριος 1944 - Ιανουάριος 1945) αλλά αυτά δεν είναι του παρόντος σημειώματος!
