Σας ευχαριστώ θερμώς γιατί μου παρέχετε την μοναδική ευκαιρία να μοιρασθώ μαζί σας ορισμένες σκέψεις στο πλαίσιο -και, ειδικότερα, κατά την λήξη- αυτής της εμβληματικής Ημερίδας με θέμα «1919: Η Σύνοδος Ειρήνης του Παρισιού μέσα από το πρίσμα των Γαλλοελληνικών Σχέσεων των αρχών του 20ου αιώνα».
Χαρακτήρισα την Ημερίδα αυτή «εμβληματική», δοθέντος ότι η Σύνοδος Ειρήνης των Παρισίων, ως επιστέγασμα της λήξης του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, «σημάδεψε», κυριολεκτικώς, την μακρά αρχική περίοδο του 20ου αιώνα, ενός αιώνα με μεγάλες, ουσιαστικά «υπαρξιακές», αλλαγές για το μέλλον της ίδιας της Ανθρωπότητας. Αλλαγές, οι οποίες υπήρξαν το προϊόν της εναλλαγής επιτυχιών αλλά και κραυγαλέων αποτυχιών, που κόστισαν πολύ, αφήνοντάς μας, τουλάχιστον, την παρακαταθήκη των διδαγμάτων ως προς το τι πρέπει ν’ αποφύγουμε, πάση θυσία, στο μέλλον, αφού η επανάληψη τέτοιων σφαλμάτων θα μπορούσε ν’ αποβεί μοιραία για τον Άνθρωπο και την Ανθρωπότητα. Επειδή το ίδιο το θέμα της Ημερίδας αυτοπεριορίζεται στην έρευνα της Συνόδου Ειρήνης των Παρισίων υπό το πρίσμα των Γαλλοελληνικών Σχέσεων, και «πειθαρχώντας», κατά κάποιον τρόπο, στους συνακόλουθους επιμέρους περιορισμούς, επιτρέψατέ μου να επικεντρώσω τις σκέψεις μου μόνο στην Ελληνική συμμετοχή και επιρροή στην ως άνω Σύνοδο, υπό το φως της ακτινοβολίας της απαστράπτουσας τότε, διεθνώς βεβαίως, Ηγετικής φυσιογνωμίας του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Η Σύνοδος Ειρήνης των Παρισίων άρχισε επίσημα τις εργασίες της στις 5/18 Ιανουαρίου του 1919, με ομιλία του τότε Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Ρεϊμόν Πουανκαρέ και με δεσπόζουσα προσωπικότητα τον Γάλλο Πρωθυπουργό Ζωρζ Κλεμανσώ. Στο «τραπέζι» της Συνόδου μετείχαν οι νικητές της Αντάντ και όσοι ηγέτες μικρότερων κρατών είχαν συνταχθεί μαζί τους.
Α. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, παρουσίασε στην Σύνοδο τις Ελληνικές διεκδικήσεις σε διαδοχικές συνεδριάσεις τον Φεβρουάριο του 1919. Από πλευράς Εθνικής Στρατηγικής, ο Ελευθέριος Βενιζέλος χρησιμοποίησε ως κυριότερη αντηρίδα διαπραγμάτευσης -συνακόλουθα δε και ως κυριότερο επιχείρημα- την εθνικότητα. Δοθέντος ότι η γλώσσα δεν ήταν δυνατό, κατά τα δεδομένα της εποχής, να είναι το καθοριστικό κριτήριο ταυτότητας αναφορικά με τους κατοίκους των εδαφών, τα οποία διεκδικούσε η Ελλάδα. Και τούτο διότι, πολλές φορές τουλάχιστον, η εθνική συνείδηση δεν συνέπιπτε με το γλωσσικό ιδίωμα, συγκεκριμένα δε η συνείδηση αυτή ξεπερνούσε, και μάλιστα κατά πολύ, το ως άνω ιδίωμα.
1. Στην ευόδωση των διαπραγματευτικών στόχων της Ελλάδας συνέτεινε, κατά τρόπο καθοριστικό, το τεράστιο διεθνές κύρος του Ελευθερίου Βενιζέλου, το οποίο ο μεγάλος Ηγέτης είχε «χτίσει» επιμελώς τα προηγούμενα χρόνια της πρωθυπουργίας του. Ειδικότερα, από το φθινόπωρο του 1917 και μετά, ο Ελευθέριος Βενιζέλος βρισκόταν, σχεδόν συνεχώς, στο εξωτερικό, ερχόμενος σ’ επαφή με όλους τους κορυφαίους πολιτικούς του Δυτικού Κόσμου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αξιοποίησε, στο ακέραιο, τις εξαιρετικές του σχέσεις με την Γαλλία, και κατ’ εξοχήν με τον τότε Πρωθυπουργό της Ζώρζ Κλεμανσώ. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σχέσεις τους είχαν σημαντικό παρελθόν, αρχής γενομένης από το 1917, όταν είχε επέλθει μια σφοδρή σύγκρουση μεταξύ τους. Τότε, περί τα τέλη του 1917 -κατά μαρτυρία του Αλεξάνδρου Διομήδη, που αναπλήρωνε προσωρινά τον Υπουργό Εξωτερικών Νικόλαο Πολίτη- ο Ζωρζ Κλεμανσώ είχε καταφερθεί κατά της Ελλάδας και του Ελευθερίου Βενιζέλου λέγοντας: «Εσκοτώσατε τους Γάλλους μου». Για να του απαντήσει ο Ελευθέριος Βενιζέλος: «Δεν ημπορείτε ν’ απευθύνετε τους λόγους αυτούς προς τον άνθρωπον, ο οποίος ηγωνίσθη σκληρώς δια να φέρη την Ελλάδα παρά το πλευρόν της Γαλλίας και της Αντάντ». Ήταν μετά το πέρας της έντονης λογομαχίας τους, που ο Ζωρζ Κλεμανσώ κατέληξε, απευθυνόμενος στον Ελευθέριο Βενιζέλο: «Αγαπώ την Ελλάδα. Γι’ αυτό τα λόγια μου ήσαν τόσο πικρά».
2. Η διπλωματική δεινότητα και πληρότητα του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν τέτοια, ώστε η επιτυχία του εθεωρείτο από πολλούς συμμετέχοντες στην Σύνοδο δεδομένη, πέρα και έξω από την συμπάθεια και την συμπαράσταση της Γαλλίας. Αυτό φάνηκε ιδιαιτέρως κατά τις, ενίοτε σφοδρές, αντιπαραθέσεις του ιδίως με την ηγεσία της Ιταλίας. Είναι χαρακτηριστικές οι ακόλουθες δηλώσεις του τότε πρωθυπουργού της Ιταλίας Βιττόριο-Εμανουέλε Ορλάντο, ένα βράδυ του Φεβρουαρίου του 1919 στην λέσχη των δημοσιογράφων μέσα στα Ηλύσια Πεδία: «Υπάρχει εδώ μια μορφή, η οποία κυριαρχεί της Συνδιασκέψεως. Μπαίνουμε όλοι μέσα με προμελετημένα τα ζητήματα, με προσχεδιασμένες αποφάσεις, κι έξαφνα, την ώρα που θα λάβη μέρος ο κ. Βενιζέλος, όλα μας τα σχέδια ανατρέπονται».
Β. Το, ήδη πολύ υψηλό, διεθνές κύρος του Ελευθερίου Βενιζέλου «μεσουράνησε» στην Σύνοδο Ειρήνης των Παρισίων, το 1919.
1. Πέρα από τον Τύπο της εποχής -οι Times του Λονδίνου μαρτυρούν αψευδώς, κάνοντας λόγο για «προσωπικό θρίαμβο του Βενιζέλου»- το κύρος του Ελευθερίου Βενιζέλου εξύμνησαν, μεταξύ άλλων, η Γραμματέας του Λόιντ Τζορτζ, Φράνσις Στίβενσον, και ο πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη και μέλος της Αμερικανικής Αντιπροσωπείας στο Παρίσι Χένρι Μοργκεντάου, ο οποίος είχε πει: «Πρόκειται για έναν από τους πιο ελκυστικούς ανθρώπους του κόσμου». Όσον αφορά την Γαλλία, ο θαυμασμός του Ζώρζ Κλεμανσώ για τον Ελευθέριο Βενιζέλο ήταν, σε σημαντικό βαθμό, προέκταση του σεβασμού του για την Αρχαία Ελλάδα και τον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ζώρζ Κλεμανσώ είχε τονίσει, απευθυνόμενος στον Γραμματέα του Ζαν Μαρτέ: «Όταν βαριόμουν τις ανοησίες και τις κενότητες της πολιτικής, επέστρεφα στην Αρχαία Ελλάδα».
2. Υπό τα δεδομένα αυτά δεν θα ήταν υπερβολή να δεχθούμε, ότι μέσα από την λαμπρή, πολιτική και διπλωματική, παρουσία του στην Σύνοδο Ειρήνης των Παρισίων το 1919, ο Ελευθέριος Βενιζέλος δημιούργησε ένα νέο, ισχυρό, Φιλελληνικό Κίνημα, το οποία ξεπερνούσε τα όρια της Ευρώπης και έφθανε ως τις ΗΠΑ. Σίγουρα δε το Φιλελληνικό αυτό Κίνημα είχε πάρει διαστάσεις θερμής συμπαράστασης προς την Ελλάδα ιδίως στην Γαλλία. Γι’ αυτό, ας μου επιτραπεί να προτείνω την θέση ότι οι ρίζες της διμερούς Ελληνο-Γαλλικής Φιλίας και σχεδόν αδιάλειπτης συμπόρευσης στα Διεθνή και Ευρωπαϊκά δρώμενα ανάγονται, κατά βάση, στα «έργα και τις ημέρες» εκείνης της ιστορικής Συνόδου.
Οι μαρτυρίες, αναφορικά με την δράση του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Σύνοδο Ειρήνης των Παρισίων το 1919, παρέχουν ένα ακόμη ισχυρό τεκμήριο, ως προς το ηγετικό πρότυπό του. Διότι είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος μας άφησε ένα κορυφαίο πρότυπο Ηγέτη και, κατά λογική ακολουθία, Ηγεσίας. Και τούτο επειδή ο βίος και η πολιτεία του Ελευθερίου Βενιζέλου ανταποκρίνεται, σύμφωνα και με τα δεδομένα της εποχής, πλήρως στο ως άνω ηγετικό πρότυπο. Και δη τόσον αναφορικά με το αποτέλεσμα άσκησης της Ηγεσίας, όσον και αναφορικά με τον τρόπο υπηρέτησης της Ηγεσίας ως κορυφαίας πολιτικής και πολιτειακής αποστολής. Στην διαμόρφωση αυτής της ολοκληρωμένης προσωπικότητας του Ελευθερίου Βενιζέλου συνέβαλε και το ότι είχε βαθιά μόρφωση και λόγια συγκρότηση, γεγονός το οποίο του προσέθεσε και τις πολύτιμες στην πολιτική ιδιότητες της απλότητας, της προσήνειας, εν τέλει δε της έμφυτης ευγένειας.
Α. Προθυστέρως, προβαίνω στην διαπίστωση ότι οι μεγάλοι Ηγέτες αναδεικνύονται, κατ’ ανεξαίρετο σχεδόν κανόνα, μεσ’ από το «καμίνι» της λήψης εξίσου μεγάλων αποφάσεων. Ήτοι αποφάσεων οι οποίες, ιδίως υπό εξαιρετικά κρίσιμες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες καθώς και ανάλογες συνθήκες διεθνούς συγκυρίας, επηρεάζουν καθοριστικώς το μέλλον ενός Λαού, προς την κατεύθυνση της εκπλήρωσης της ιστορικής του αποστολής.
1. Υπό τα δεδομένα αυτά αποτελεί, αναντιρρήτως, ιστορική πλέον αλήθεια- την οποία η πάροδος του χρόνου ενδυναμώνει με γεωμετρική πρόοδο, κατ’ εξοχήν δε υπό τις παρούσες συνθήκες για τον Τόπο μας και τον Λαό μας- ότι το ηγετικό πρότυπο που μας κληροδότησε ο Ελευθέριος Βενιζέλος διαπλάσθηκε πρωτίστως μέσω των μεγάλων αποφάσεων, τις οποίες έλαβε. Και σε ό,τι αφορά την εσωτερική κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα της Ελλάδας, και σε ό,τι αφορά την διεθνή της υπόσταση, με την πρόσθετη επισήμανση πως, ειδικώς ως προς την διεθνή σκηνή, το «ηγετικό βάρος» του Ελευθερίου Βενιζέλου ξεπέρασε, κατά πολύ, τα σύνορα της Ελλάδας και τον ανέδειξε, κατά γενική τότε ομολογία, σε κορυφαίο συνδιαμορφωτή των μεγάλων αποφάσεων που λήφθηκαν στα επιφανέστερα διεθνή fora του καιρού εκείνου.
2. Θεωρώ δε ότι οφείλω, στο σημείο αυτό, να προχωρήσω και στην ακόλουθη διευκρίνιση: Το ηγετικό πρότυπο του Ελευθερίου Βενιζέλου διαμόρφωσαν οι μεγάλες αποφάσεις του, και μάλιστα από την μια πλευρά εκείνες που ο Λαός μας -«τύχη αγαθή» -ενστερνίσθηκε και ακολούθησε και, από την άλλη πλευρά, εκείνες που, ατυχώς, ο Λαός μας υποτίμησε ή και αγνόησε, ανεξαρτήτως των αιτίων τα οποία οδήγησαν στο μοιραίο αυτό αποτέλεσμα. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτής της αλήθεια συνιστούν οι αποφάσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου κατά την Σύνοδο Ειρήνης των Παρισίων το 1919.
Β. Επανερχόμενος στην ορθή σειρά περιγραφής και ανάλυσης του ηγετικού προτύπου, πρέπει να τονίσω μ’ έμφαση ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, κατά τα έργα του, υπηρέτησε, με παραδειγματική συνέπεια, το πρότυπο Ηγέτη και Ηγεσίας στο πολιτικό και πολιτειακό πεδίο της εποχής του.
1. Και τούτο διότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος -ως προς αυτό, η μαρτυρία της εκ μέρους του εμβριθέστατης μελέτης του Θουκυδίδη συνιστά οιονεί αμάχητο τεκμήριο- είχε συλλάβει την έννοια και την αξία της Ηγεσίας στην πιο γνήσια έκφρασή της. Συγκεκριμένα δε, για τον Ελευθέριο Βενιζέλο η Ηγεσία στηρίζεται στην κλασσική, από θεσμική και πολιτική σκοπιά, αντηρίδα του συνδυασμού της αποτελεσματικής άσκησης της εξουσίας, υπό τους όρους όμως του αναγκαίου κύρους, που διασφαλίζει και την απαραίτητη νομιμοποίηση της εξουσίας κατά την αποτελεσματική άσκησή της. Κύρους, το οποίο έχει ως έρεισμα την Δημοκρατική Αρχή, όχι βεβαίως ως ένα είδος «δημοκρατικής επίφασης» της κατά περίπτωση ασκούμενης εξουσίας. Αλλά ως «λυδίας λίθου» αυθεντικής νομιμοποίησης της εξουσίας κατά τον προορισμό της, στο πλαίσιο ενός πραγματικά δημοκρατικώς οργανωμένου κοινωνικού συνόλου.
2. Αυτό το κύρος άσκησης της εξουσίας, που συνεπάγεται και την αντίστοιχη νομιμοποίηση της Ηγεσίας, αποπνέουν π.χ. διατάξεις του Συντάγματός μας -διατάξεις, οι οποίες υπήρχαν σ’ όλα τα δημοκρατικά μας Συντάγματα αλλά και υπάρχουν, με κάποιες αμελητέες διαφοροποιήσεις, σ’ όλα τα δημοκρατικά συντάγματα του Κόσμου, αρχής γενομένης από το Σύνταγμα των ΗΠΑ του 1787- στο άρθρο 1 παρ. 3: «Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα».
Εν κατακλείδι, τα συστατικά στοιχεία του ηγετικού προτύπου, το οποίο ενσάρκωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πάντοτε στο πλαίσιο των συντεταγμένων της Ηγεσίας που προεκτέθηκαν, έχουν έντονα τα στοιχεία του θεσμικού και πολιτικού κλασικισμού, και μάλιστα πέρα και έξω από τα σύνορα της Χώρας μας. Οι «μνήμες» της Συνόδου Ειρήνης των Παρισίων του 1919 έρχονται να προσθέσουν, ιστορικώς και πολιτικώς, ισχυρά τεκμήρια ως προς την ακρίβεια της κατά τ’ ανωτέρω διαπίστωσης.
*Το παραπάνω κείμενο είναι η ομιλία του Προέδρου της Δημοκρατίας, κ. Προκόπη Παυλόπουλου στην επιστημονική ημερίδα «1919: Η Σύνοδος Ειρήνης του Παρισιού μέσα από το πρίσμα των Γαλλοελληνικών σχέσεων των αρχών του 20ου αιώνα», που έγινε στις 14 Δεκεμβρίου 2019.