Με την ονομασία της Παναγίας Ξενιάς είναι γνωστά δύο σπουδαία μοναστήρια στη Μαγνησία, σε μικρή απόσταση από την Εθνική οδό Αθηνών - Θεσσαλονίκης μεταξύ Αλμυρού και Σούρπης και σε απόσταση 12 χιλιομέτρων το ένα από το άλλο.
Η Κάτω Ξενιά αποτελούσε μετόχι της Ιεράς Μονής Άνω Ξενιάς, αλλά το 1970 «διαιρέθηκε» και εγκαταστάθηκε εκεί γυναικεία αδελφότητα.
Η Μοινή της Άνω Ξενίας
Το ανδρικό μοναστήρι της Παναγίας Άνω Ξενιάς βρίσκεται σε ένα εξαιρετικής ομορφιάς τοπίο νότια του Αλμυρού, σε δασώδη έκταση με αιωνόβιες ιτιές, πλατάνια, αλλά και τα 4 κυπαρίσσια, διακριτικό γνώρισμα της μονής, που η ιστορία τους εικάζεται ότι ταυτίζεται με την ηλικία της μονής.
Η μονή είναι παλαιά. Ιδρύθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα. Αιτία της ανεγέρσεως αποτέλεσε πιθανόν η ανεύρεση της εικόνας της Κοιμήσεως της Υπεραγίας Θεοτόκου ανάμεσα σε κισσούς, εξού και το όνομα «Κισσιωτίσσης». Η θαυματουργή εικόνα φυλάσσεται τώρα στη μονή Κάτω Ξενιάς.Το όνομα «Ξενιά» λέγεται ότι οφείλεται στο ότι η μονή παρείχε μεγάλη φιλοξενία στον κόσμο που την επισκεπτόταν. Άλλη πιθανή όμως εξήγηση για τους ντόπιους είναι ότι η εικόνα της Παναγίας ήρθε από άλλη ξένη μονή και την ονόμασαν Ξενιά.
Γρήγορα άκμασε, όμως το 13ο αιώνα, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, οι Λατίνοι έσφαξαν 800 περίπου μοναχούς της μονής που αρνήθηκαν να υποταχθούν στην παπική εξουσία.Κατά την τουρκοκρατία διατηρούσε κρυφό σχολειό. Στα 1600 ανακαινίσθηκε, αλλά αργότερα οι επιδρομές των κλεφτών και ο δριμύς χειμώνας αναγκάζουν τους μοναχούς να χτίσουν το μετόχι του Αγίου Νικολάου -τη σημερινή μονή Κάτω Ξενιάς- όπου εγκαταστάθηκαν μόνιμα το 1878. Με την ίδρυση του πρώτου ελληνικού Κράτους δεσμεύεται η περιουσία της μονής.
Στον β' παγκόσμιο πόλεμο, η μονή πυρπολείται από τους Ιταλούς και δια θαύματος διασώζεται μόνο το Καθολικό. Σήμερα, το Καθολικό της μονής Άνω Ξενιάς διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και αποτελεί σημαντικό βυζαντινό μνημείο.
Η Μοινή της Κάτω Ξενίας
Η γυναικεία μονή της Κάτω Ξενιάς είναι κτισμένη σε οροπέδιο με πλούσια βλάστηση και απέχει 16 χλμ. από τον Αλμυρό. Κατά τη μεταφορά των μοναχών στη μονή της Κάτω Ξενιάς, οι μοναχοί έφεραν μαζί τους την ιερά εικόνα της Παναγίας και όλα τα κειμήλια.
Η εφέστιος και θαυματουργή εικόνα είναι φτιαγμένη από κερί και μαστίχα, το «κηρομάστιχο», που φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Κατά καιρούς έχει επιτελέσει πολλά και αδιαμφισβήτητα θαύματα, όπως αντιμετωπίσεις επιδημιών, θεομηνιών, λύσεις ανομβριών, αλλά και ιάσεις σοβαρών προβλημάτων υγείας. Το ασημένιο κάλυμμα της εικόνας κατασκευάστηκε το 1900.
Με την πάροδο του χρόνου το μετόχι του Αγίου Νικολάου γνώρισε μεγάλη πνευματική και οικονομική άνθηση και αντικατέστησε την κυρίαρχο Άνω μονή. Από το 1970 λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι.
Μεγάλη είναι η προσφορά της ιεράς μονής, πνευματική και κοινωνική, κατά τους αγώνες για την απελευθέρωση από τους Τούρκους και κατά τους πρόσφατους εθνικούς αγώνες. Μεταξύ των ιερών κειμηλίων της δεσπόζουν οι επτά λειψανοθήκες με λείψανα αγίων όπως των Τριών Ιεραρχών, των Αγίων Αναργύρων, των Αγίων Νεκταρίου, Ευσταθίου, Παντελεήμονος, Παρασκευής κ.α. αλλά και δύο μικρά τεμάχια από την Αγία Ζώνη της Θεοτόκου, δώρο της Μονής Βατοπαιδίου το 1522.
Είναι ξακουστή η Παναγία Ξενιά όχι μόνο στους ντόπιους αλλά και στην ευρύτερη της Θεσσαλίας και της κεντρικής Ελλάδας γενικότερα. Και τα δύο μοναστήρια ανήκουν στην Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος και Αλμυρού.
Η Άνω μονή πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου, ενώ η Κάτω στις 23, στην εορτή της Απόδοσης της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στο μοναστήρι της Κάτω Ξενιάς, πλήθη πιστών συρρέουν και κατά τη Μεγάλη Παρασκευή για την αναπαράσταση της Σταύρωσης και Αποκαθήλωσης του Κυρίου.