Το απόγευμα του Σαββάτου(14/9) η Ειρήνη άκουγε τον ΣΚΑΪ και ξαφνικά με πλησίασε και με ρώτησε: ”Τι γνώμη έχεις για τον Βενιζέλο;”. Νομίζοντας ότι ρωτούσε για τον Ευάγγελο ζήτησα διευκρινήσεις και μου απάντησε: ”Είναι μια γιαγιά στο ραδιόφωνο που τον κατηγορεί για την μικρασιατική καταστροφή. ”Τι δουλειά είχε στην Σμύρνη” ρωτάει και επειδή είναι από εκείνα τα μέρη φαίνεται να ξέρει και να έχει επιχειρήματα”. Η ερώτηση αφορούσε τον Ελευθέριο κάνοντας την απάντηση πιο δύσκολη. Ήταν αναμφίβολα μεγάλος πολιτικός, ο Παναγιώτης Κονδύλης στο δοκίμιό του ”Θεωρίες Πολέμου” τον χαρακτηρίζει ”ως τον μοναδικό Έλληνα πολιτικό ολκής” επισημαίνοντας ότι: ”δεν δίστασε να μετατρέψει τον ελληνικό στρατό ακόμα και σε μισθοφόρους των Αγγλογάλλων (π.χ. στην Ουκρανία) προκειμένου να πάρει ως αντάλλαγμα την Ελλάδα των δύο ηπείρων καί των πέντε θαλασσών”. Συμπληρώνει ο Κονδύλης ότι: ” Τέτοιες αποφάσεις δεν τίς υπαγόρευε η εθελοδουλεία, αλλά η πολιτική Ιδιοφυΐα και το πολιτικό μεγαλείο, το ένστικτο του μεγάλου παίκτη”.
Προσπάθησα να απαντήσω λέγοντας, κατ’ αρχήν, ότι υπήρξε αναμφίβολα πολύ μεγάλος πολιτικός, συμπληρώνοντας όμως ότι η κατεστημένη ”πολιτική ορθότητα” έχει επιβάλλει μια μονοσήμαντη ανάγνωση της ιστορίας του. Μεταξύ άλλων υπερτονίζει τις επιτυχίες του, εξαφανίζοντας όλους τους άλλους συντελεστές που συνέβαλαν σε αυτές, και εξαφανίζει τα λάθη, τις γκρίζες και τις μαύρες σελίδες της ιστορίας του η σοβαρότερη από τις οποίες υπήρξε η απόφαση για την απόβαση στην Σμύρνη. Η απόβαση στην Σμύρνη δεν ήταν απλά ριψοκίνδυνη, ήταν καταδικασμένη από την αρχή σε αποτυχία αφού όλα τα δεδομένα (γεωγραφικά, πληθυσμιακά, συμμαχίες, εθνική συνοχή) ήταν αρνητικά ή αμφίβολα.
Ξεκινώντας από την γεωγραφία, ο συμπαγής και εκτεταμένος γεωγραφικός όγκος δίνει στρατηγικά πλεονεκτήματα σε όποιον τον κατέχει. Ο Κονδύλης αναφέρει ότι: ”ο ηπειρωτικός όγκος της Ρωσίας στάθηκε μοιραίος για τον Ναπολέοντα καί τον Hitler” τονίζοντας πως ”για να κρατηθεί η Σμύρνη έπρεπε να καταληφθεί η Άγκυρα - καί πάλι χωρίς μεγαλύτερη βεβαιότητα τελικής νίκης απ' όσην είχε ο Ναπολέων καταλαμβάνοντας την Μόσχα” και επισημαίνοντας ότι ”το βάθος του χώρου κατάπιε τον ελληνικό στρατό ”. Τα γεωγραφικά δεδομένα λοιπόν ήταν εναντίον του Ελληνικού εγχειρήματος. Το ίδιο αρνητικά ήταν και τα πληθυσμιακά δεδομένα. Σύμφωνα με τον Κονδύλη και μετά την ανταλλαγή πληθυσμών η Τουρκία είχε 13,6 εκ. πληθυσμό (1927) έναντι 6,2 εκ. (1928) της Ελλάδας. Η εικόνα αυτή όμως δεν αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα της Μ. Ασίας στην οποία σύμφωνα με τους Συρίγο-Χατζηβασιλείου (Μικρασιατική Καταστροφή, 50 Ερωτήματα και Απαντήσεις) οι Έλληνες ”μαζί με τους Αρμένιους αποτελούσαν περίπου το 20% του συνολικού πληθυσμού της αυτοκρατορίας”. Σύμφωνα με τους προαναφερθέντες ειδικότερα στο σαντζάκι της Σμύρνης οι Έλληνες αντιστοιχούσαν στο 35% περίπου του πληθυσμού ενώ αναφέρουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό από αυτούς αποτελούσαν εποίκους του 19ου αιώνα από την Ελλάδα και το εσωτερικό της Μ. Ασίας.
Σύμφωνα με τον Θ. Βερέμη (Μικρή Ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής) η βουλιμία της Ιταλίας, στην οποία είχε αρχικά ανατεθεί και η Σμύρνη, ”ανάγκασαν τους Άγγλους, τους Γάλλους, ακόμα και τους Αμερικάνους, που υπήρξαν αρχικά αντίθετοι, να λογαριάσουν σοβαρά τις διεκδικήσεις του Βενιζέλου για μια ζώνη ελληνικού ενδιαφέροντος στην Μ.Α.”. Δηλαδή εξ αρχής οι Ιταλοί ήταν αντίθετοι και οι άλλοι με κρύα καρδιά για να περιορίσουν τους Ιταλούς. Χαρακτηριστικό των δεδομένων είναι το γεγονός ότι: ”Ο αρχιστράτηγος των βρετανικών δυνάμεων, Χένρυ Ουίλσον, αντίθετος προς την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, πρότεινε να δοθεί στους Έλληνες, εκτός από την Ανατολική Θράκη, και η χερσόνησος της Καλλιπόλεως, ενώ ο φιλέλληνας Χάρολντ Νίκολσον αλλά και ο επικριτικός των ελληνικών επιλογών Άρνολντ Τόυνμπι (ως σύμβουλος του ForeignOffice) αντιπρότεινε τον Απρίλιο του 1919 να δοθεί στην Ελλάδα η Κωνσταντινούπολη αντί της Σμύρνης. Σύμφωνα με την πρόταση αυτή , η Ελλάδα θα αποκτούσε τις ευρωπαϊκές ακτές των Στενών καθώς και τη θάλασσα του Μαρμαρά, ενώ η Τουρκία θα διατηρούσε την κυριαρχία της στα ασιατικά εδάφη.[…] Ο Έλληνας πρωθυπουργός αρνήθηκε την προσφορά, θεωρώντας ότι η κατοχή της Σμύρνης θα οδηγούσε μελλοντικά και στην απόκτηση τη Κωνσταντινούπολης.” (Θ. Βερέμης, ο.α.). Σύμφωνα πάντα με τον Βερέμη ”Το μοναδικό ίσως σταθερό έρεισμα του Βενιζέλου ήταν η ηθική συμπαράσταση του Λόυντ Τζορτζ”. Άρα μόνο η ”ηθική συμπαράσταση” ενός πρωθυπουργού ήταν δεδομένη όταν ακόμα και ο υπουργός εξωτερικών της Βρετανίας (Κόρζον) ήταν αντίθετος. Χαρακτηριστική της απροθυμίας των άλλων συμμάχων αλλά και της εμμονής του Βενιζέλου είναι η απόφαση του τελευταίου για την ”αποστολή δύο ελληνικών μεραρχιών εναντίον των Μπολσεβίκων στη νότια Ρωσία τον χειμώνα του 1919” προκειμένου να ”τουμπάρει” τον Κλεμανσό. Αλλά όπως σημειώνει ο συγγραφέας ”Ο Κλεμανσό, ο Λόυντ Τζορτζ και συνεπώς η αγγλογαλλική εύνοια ήταν εφήμερα στοιχεία της συγκυρίας”. Τέλος όσον αφορά τα δεδομένα αξίζει να αναφερθεί και η άποψη του Ουίνστον Τσόρτσιλ όπως παρατίθεται στο προαναφερθέν βιβλίο: ”Δεν μπορώ να καταλάβω μέχρι σήμερα πώς επιφανείς πολιτικοί στο Παρίσι, […] ήταν δυνατό να εξαπατηθούν από ένα τόσοεπιπόλαιο και μοιραίο βήμα”. Μάλιστα, σύμφωνα με τους Συρίγο-Χατζηβασιλείου ο Τσόρτσιλ παρατήρησε ότι; ”η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών συνιστούσε συνέχιση του πολέμου της Βρετανίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία «δια του πληρεξουσίου της», που ήταν στην προκειμένη περίπτωση η Ελλάδα”.
Ένας ακόμα σημαντικός αποτρεπτικός παράγοντας, ήταν ο διχασμός και η κόπωση. Οι εξελίξεις, μετά το 1909, αλλά ιδιαίτερα μετά το 1915 είχαν δημιουργήσει ένα βαθύ ρήγμα στην ηγεσία, στο στράτευμα και στον λαό. Επιπλέον η μακροχρόνια εμπλοκή σε εμπόλεμες καταστάσεις είχε δημιουργήσει τεράστια προβλήματα. Χαρακτηριστική του διχασμού είναι η δημιουργία μετά τις εκλογές του 1920 της ”Εθνικής Άμυνας Κωνσταντινούπολης” από Βενιζελικούς αξιωματικούς απότακτους και λιποτάκτες με επιφανέστερο τον Κονδύλη (Συρίγος-Χατζηβασιλείου). Σε αυτήν συμμετείχαν και γνωστοί στρατηγοί Μαζαράκης, Ζυμβρακάκης, Κατεχάκης (πόσο τυχαία είναι η κατάληξη –άκης) που είχαν πρωτοστατήσει στο κίνημα του 1916. Ο Κονδύλης ”σε ενυπόγραφο άρθρο του καλούσε τους έλληνες στρατιώτες να εγκαταλείψουν το μέτωπο ”. Φύλλα της εφημερίδας που δημοσίευε το άρθρο ερρίφθησαν από Τουρκικά αεροπλάνα στις γραμμές του ελληνικού στρατού. Έδρα της ”Άμυνας” ήταν το ξενοδοχείο του Μποδοσάκη, (ο οποίος πιθανώς ήταν και χρηματοδότης της) στην Κωνσταντινούπολη και σε αυτήν μετείχαν πολιτικοί και κληρικοί.
Η ελληνική απόβαση στην Σμύρνη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις εσωτερικές εξελίξεις στην Τουρκία. Παρά την ήττα η πλειοψηφία του πληθυσμού συναισθηματικά και λόγω του Ισλάμ τασσόταν με το πλευρό του Σουλτάνου θεωρώντας τους Νεότουρκους υπεύθυνους για την εμπλοκή στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο και την ήττα. Η απόβαση στην Σμύρνη των ελλήνων, τους οποίους θεωρούσαν βασικούς υπεύθυνους για την αποψίλωση της αυτοκρατορίας μετά το 1921, ξύπνησε τον τουρκικό εθνικισμό δίνοντας ζωή στους Νεότουρκους. Αν δεν είχε πάει η Ελλάδα στην Μ. Ασία είναι αμφίβολο αν θα είχε επικρατήσει ο Κεμάλ και το κίνημά του. Η Συνθήκη των Σεβρών έδωσε την χαριστική βολή στο παλιό καθεστώς απογειώνοντας τον Κεμάλ. Όπως γράφουν οι Συρίγος-Χατζηβασιλείου ”Η Συνθήκη των Σεβρών δεν επικυρώθηκε ποτέ” και ”Ουσιαστικά, η εφαρμογή της είχε εναποτεθεί αποκλειστικά στην Ελλάδα και στην επιτυχία ή αποτυχία του ελληνικού στρατού”. Τρεις μήνες μετά την υπογραφή της Συνθήκες ο Βενιζέλος οδήγησε την χώρα σε εκλογές.
Εν κατακλείδι ο Βενιζέλος υπήρξε ”πολιτικός ολκής” πλην όμως και οι πολιτικοί ολκής ενίοτε διαπράττουν λάθη με τραγικές συνέπειες. Ανεξάρτητα για τους λόγους για τους οποίους αποφάσισε την απόβαση στην Σμύρνη ο Βενιζέλος έκανε ένα τέτοιο λάθος. Λάθος με τραγικές και ανεξίτηλες συνέπειες.