Στις 27 Αυγούστου 1922 (με το παλαιό, ισχύον τότε, ημερολόγιο) σημειώθηκε η καταστροφή της από αιώνων πρωτεύουσας της Ιωνίας Σμύρνης από τους Τούρκους, ενώ σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από τον τραγικό θάνατο του Εθνομάρτυρος Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου και των δύο δημογερόντων Τσουρουκτσόγλου και Κλιμάνογλου, οι οποίοι προτίμησαν να μείνουν με τους συμπατριώτες τους από το να διαφύγουν για να γλυτώσουν οι ίδιοι αδιαφορώντας για τους υπόλοιπους.
Είχαν προηγηθεί χρονικώς στις 24 Αυγούστου 1922 η κατάρρευση του μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ, η αναχώρηση από τη Σμύρνη της τελευταίας Ελληνικής στρατιωτικής μονάδος, ενώ την επομένη, 25 Αυγούστου 1922, χιλιάδες αλλόφρονες Έλληνες και Αρμένιοι άμαχοι, τόσο κάτοικοι της Σμύρνης, όσο και πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει εκεί από άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, κατακλύζουν την προκυμαία της, την περίφημη «Κε» («αποβάθρα» στα γαλλικά) αλλά και εκκλησίες, σχολεία, ξενοδοχεία, αναζητώντας έτσι έναν τρόπο διαφυγής.
Ο τοποθετηθείς από τον τότε (1919) Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, Ύπατος Αρμοστής Αρ.Στεργιάδης, μία εξαιρετικά αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που διαδραμάτισε «περίεργο» ρόλο στη διάρκεια της Ελληνικής παρουσίας στη Μ.Ασία, εγκατέλειψε κρυφά την πόλη, και χωρίς να σταματήσει καθόλου στην Ελλάδα, κατέφυγε στη Νότιο Γαλλία όπου και παρέμεινε μέχρι και το θάνατό του!
Αντιθέτως όμως ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος παρέμεινε και μέχρι το μαρτυρικό του θάνατο θα προσφέρει βοήθεια και παρηγοριά στο χειμαζόμενο ποίμνιό του.
Στις 26 Αυγούστου 1922, οι Τούρκοι, τακτικός στρατός και άτακτοι, εισήλθαν στη Σμύρνη, σφάζοντας και λεηλατώντας, ενώ την επόμενη μέρα, 27 Αυγούστου 1922, στην αρμένικη συνοικία ξέσπασε πυρκαγιά που επεκτάθηκε πολύ γρήγορα και στη γειτονική Ελληνική συνοικία.
Επίσης στις 27 Αυγούστου λιντσάρεται από ορδές Τούρκων ο Εθνομάρτυρας Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος και οι δημογέροντες Τσουρουκτσόγλου και Κλιμάνογλου, ενώ στην προκυμαία της πόλεως περισσότεροι από 200.000 πρόσφυγες έχουν παγιδευτεί ανάμεσα στη φωτιά και τη θάλασσα, χωρίς καμία ελπίδα διαφυγής αφού τα ελληνικά πλοία είχαν αποπλεύσει, μεταφέροντας το Στρατό στην Ελλάδα. Την ίδια ώρα τα συμμαχικά (αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά) πλοία αρνούνται να διασώσουν πρόσφυγες, με φωτεινή εξαίρεση δύο αμερικανικών αντιτορπιλικών, μετά από σχετική εντολή του Προξένου των ΗΠΑ στη Σμύρνη, Χόρτον.
Η κατάσταση ήταν απελπιστική και η σωτηρία εκατοντάδων χιλιάδων αθώων ανθρώπων, υπήρξε αποτέλεσμα του ανθρωπισμού, του δυναμισμού και του πείσματος ενός πραγματικώς μοναδικού ΑΝΘΡΩΠΟΥ, με όλα τα γράμματα κεφαλαία, του Αμερικανού Μεθοδιστή Πάστορα Asa Jennings, τον οποίο μάλλον η Θεία Πρόνοια είχε φέρει στην μαρτυρική πόλη, λίγες ημέρες προηγουμένως, στις αρχές Αυγούστου 1922, με την αποστολή της Αμερικανικής «Χριστιανικής Αδελφότητος Νέων» (YMCA), σε αντικαταστάτη του ως τότε υπευθύνου, ο οποίος απουσίαζε από την αποστολής για…διακοπές!
Ο Αμερικανός Πάστωρ Έϊζα Τζέννιγκς (1877-1933), σε όλη του τη ζωή ήταν ένας άνθρωπος της δράσεως! Παρά τα πολύ σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, με πιο σημαντικό μία σπάνια μορφή φυματιώσεως στη σπονδυλική του στήλη, που του είχε προκαλέσει κύφωση και δυσμορφία. Στις αρχές :Αυγούστου του 1822, που έφτασε στη Σμύρνη, οργάνωσε ΑΜΕΣΩΣ μία «Επιτροπή Σωτηρίας», παρέχοντας ανθρωπιστική βοήθεια και Σταθμό Α' Βοηθειών για εγκύους γυναίκες. Ο ίδιος, παρέμεινε στην πόλη, με προσωπική του πρωτοβουλία και απόφαση, ακόμη και όταν οι Αμερικανικές και Αγγλικές τοπικές αρχές την εγκατέλειψαν, προσπαθώντας να βρει τροφή, νερό και ασφάλεια για τους απελπισμένους.
Επιδιώκει συνάντηση με τον ίδιο τον Μουσταφά Κεμάλ και όταν το κατορθώνει του ζητά με θάρρος να σταματήσουν αμέσως οι σφαγές και να αναχωρήσουν με ασφάλεια από την πόλη οι Έλληνες!
Το θαύμα γίνεται, ο Κεμάλ αποδέχεται την πρότασή του με τους εξής όρους:
--- Η αποχώρηση να γίνει εντός 7 ημερών, τα ελληνικά εμπορικά πλοία που θα παραλάβουν τους πρόσφυγες να εισέλθουν χωρίς Σημαία και να εξαιρεθούν οι άνδρες 18-45 ετών.
--- Αν η αποχώρηση δεν γινόταν με τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις και δεν ολοκληρωνόταν στην προθεσμία της, οι σφαγές θα συνεχίζονταν «μέχρι του τελευταίου νηπίου», όπως είπε χαρακτηριστικώς ο Τούρκος σφαγέας.
Ο Τζέννιγκς, μόλις άκουσε αυτά, δεν χάνει ούτε λεπτό!
Κατεβαίνει στο λιμάνι αναζητώντας διαθέσιμα πλοία για να μεταφέρουν πρόσφυγες στην Ελλάδα. Βρίσκει το Ιταλικό πλοίο «Κωνσταντινούπολη», με δικά του χρήματα, δωροδοκεί τον πλοίαρχο και πληρώνει τα ναύλα για 2.000 πρόσφυγες που μεταφέρονται με ασφάλεια στη Λέσβο. Μαζί τους και ο ίδιος.
Στη Λέσβο ο Τζέννιγκς προσπαθεί να πείσει το Στρατηγό Φράγκου να δώσει πλοία, αυτός αρχικά ζητάει εγγυήσεις και στη συνέχεια αρνείται, προφασιζόμενος ότι οι Τούρκοι μπορεί να καταλάβουν τα πλοία και να κάνουν απόβαση στα ελληνικά νησιά! Ο πραγματικός λόγος είναι διαφορετικός γιατί ο Στρατηγός θέλει τα πλοία για να μεταφέρει τους Έλληνες στρατιώτες στην Αθήνα για το στρατιωτικό κίνημα που προετοιμαζόταν και τελικώς έγινε!
Παρόλα αυτά ο Τζέννιγκς δεν απογοητεύεται!
Για καλή του τύχη (και των Ελλήνων φυσικά) φεύγοντας βλέπει να εισέρχεται στο λιμάνι της Σμύρνης το θωρηκτό «ΚΙΛΚΙΣ», με κυβερνήτη του τον τότε Πλοίαρχο Ιωάννη Θεοφανίδη ΒΝ, τον οποίο αμέσως επισκέπτεται και ζητά βοήθεια, την οποία εκείνος αποδέχεται αμέσως.
Τότε, με τον ασύρματο του πλοίου αποστέλλουν 3 κωδικοποιημένα σήματα προς την Ελληνική Κυβέρνηση, στα οποία ο Τζέννιγκς «μπλοφάρει» εμφανιζόμενος ως «Πρόεδρος» της «Αμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως Προσφύγων». Για να κάμψει τις αντιρρήσεις της Ελληνικής κυβερνήσεως ο Τζέννιγκς απειλεί ότι αν δεν δεχθεί, το επόμενο σήμα δεν θα είναι κωδικοποιημένο και όλος ο κόσμος θα πληροφορηθεί ότι η Ελληνική Κυβέρνηση δεν επιτρέπει στα ελληνικά πλοία να σώσουν τους Έλληνες πρόσφυγες!
Τελικώς η σθεναρά στάση του υποχρεώνει την τότε Ελληνική κυβέρνηση να δεχθεί και θέτει στις διαταγές του ΟΛΑ τα διαθέσιμα Ελληνικά πλοία που βρίσκονταν στην περιοχή. Αμέσως, ο Πλοίαρχος Θεοφανίδης συγκαλεί σύσκεψη με ττη συμμετοχή των πλοιάρχων ΟΛΩΝ των εμπορικών πλοίων που βρίσκονταν στο λιμάνι της Μυτιλήνης. Δυστυχώς, οι περισσότεροι από αυτούς, προφασιζόμενοι «βλάβες» αρνούνται να συμμορφωθούν.
Ο Θεοφανίδης τους απειλεί ευθέως ότι μέχρι το βράδυ θα έχει διενεργήσει αυτοψία σε όλα τα εμπορικά πλοία και όσοι ψευδώς αναφέρουν βλάβες θα περάσουν από Έκτακτο Ναυτοδικείο και θα εκτελεστούν επί τόπου!
Ω του θαύματος! Μέχρι το βράδυ ΟΛΑ τα εμπορικά πλοία «είχαν επισκευάσει τις βλάβες τους» και είναι έτοιμα, τιθέμενα υπό τις διαταγές των Τζέννιγκς - Θεοφανίδη. Έτσι, το επόμενο πρωινό, 26 ατμόπλοια αποπλέουν από τη Λέσβο για τη Σμύρνη.
Τελικώς, το διάστημα 10-18 Σεπτεμβρίου 1922μ συνολικώς 180.000 Έλληνες και Αρμένιοι πρόσφυγες από τη Σμύρνη μεταφέρονται στην Ελλάδα, ενώ οι Τούρκοι από την πλευρά τους παρέτειναν κατά μερικές μέρες την τεθείσα αρχικώς από αυτούς προθεσμία, επιτρέποντας την επιβίβαση προσφύγων κι από άλλα λιμάνια. Έτσι υπολογίζονται στις 70.000 άτομα αρχικά από Αϊβαλί, Βουρλά και Τσεσμέ στη συνέχεια κι από τον Εύξεινο Πόντο ως τη Συρία, που στάθηκαν τυχερά από τις εξελίξεις αυτές.
Συνολικώς, 55 ελληνικά πλοία καθώς και αμερικάνικα και αγγλικά θα συμμετέχουν στην αποστολή σωτηρίας των προσφύγων και ο τελικός αριθμός αυτών που θα διασωθούν και θα μεταφερθούν με ασφάλεια σε ελληνικά λιμάνια θα ξεπεράσει τα 500.000 άτομα!
Μισό εκατομμύριο άνθρωποι οι οποίοι οφείλουν την ύπαρξή τους στον Έϊζα Τζεννιγκς, με την καθοριστικής σημασίας βοήθεια και συμπαράσταση του Έλληνα Πλοιάρχου Θεοφανίδη και του Αμερικανού Πλοιάρχου Πάουελ, ο οποίος χωρίς καμία επίσημη ιδιότητα χάρις στον ανθρωπισμό και το πείσμα του τρέχει, παρακαλεί, πληρώνει, μπλοφάρει, απειλεί και στο τέλος πετυχαίνει τη διάσωση όλων αυτών των εκατοντάδων χιλιάδων ψυχών.
Το Ελληνικό Κράτος θα τιμήσει τον μεγάλο Αμερικανό Ανθρωπιστή με τον Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος και το Μετάλλιο της Στρατιωτικής Αξίας, όμως με την πάροδο των ετών η τεράστια προσφορά του και η Μνήμη του ξεχάστηκε.
«Σήμερα δεν υπάρχει ένας δρόμος που να φέρει το όνομά του, ένα άγαλμα, μία μέγιστη ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ ειδικώς σε περιοχές που εγκαταστάθηκαν και ζουν Μικρασιάτες πρόσφυγες ενώ και από στην επίσημη Ιστορία δεν αναφέρεται η παρουσία και το έργο του», επισημαίνει ο έγκριτος Δικηγόρος Πειραιώς και ερευνητής της Ιστορίας Γρηγόρης Σ. Μπλαβέρης.