Ο θάνατος του Πάπα Φραγκίσκου έρχεται μετά από την εκλογή του στον παπικό θρόνο το 2013, μία κίνηση με σημαντική σημειολογία αλλά και αντίκτυπο τον οποίο η καθολική εκκλησία δεν είναι ακόμη χρονικά και ιστορικά σε θέση να αξιολογήσει.
Η διαδικασία που θα ακολουθηθεί αναφορικά με την πλήρωση της πιο σημαντικής θέσης του μεγαλύτερου ενιαίου θρησκευτικού δόγματος του κόσμου είναι ξεκαθαρισμένη και σαφής αλλά στους αιώνες εμφανίζει σημαντικά – και κάποιες φορές και αλλόκοτα – ιστορικά σε κάθε περίπτωση στοιχεία.
Η διαδικασία της εκλογής Προκαθήμενου στη ρωμαιοκαθολική εκκλησία έχει περάσει από διάφορα στάδια για να αποκτήσει το σημερινό της πλαίσιο. Κάποια από αυτά – σωζόμενα και μέσα από το πρίσμα του θρύλου – έχουν τη σημασία τους καθώς η εκλογή Πάπα δεν έχει μόνο θρησκευτικό πρόσημο.
Το τριετές κονκλάβιο
Αν και η ψήφος είχε χρησιμοποιηθεί για πρώτη φορά στην εκλογή Πάπα το 1061, οι παπικές εκλογές κατά στα μέσα του Μεσαίωνα δεν ήταν έμοιαζαν καθόλου με τις μυστικές διαδικασίες που επρόκειτο να καθιερωθούν αργότερα.
Οι καρδινάλιοι φιλοξενούνταν με πολυτελή τρόπο και ήταν ελεύθεροι να μπαινοβγαίνουν όπως ήθελαν στην παπική έδρα. Ήταν μια πολιτισμένη διαδικασία, αλλά σίγουρα όχι αποτελεσματική, και δεν παρείχε κανένα κίνητρο στις αντιμαχόμενες φατρίες για να καταλήξουν σε συμφωνία.
Μετά τον θάνατο του Κλήμη Δ΄ το 1271, αυτό δημιούργησε τις συνθήκες για τη μακροβιότερη παπική εκλογή στην ιστορία.
Οι καρδινάλιοι, εγκλωβισμένοι σε σφοδρές διαμάχες, φιλονικούσαν επί σχεδόν τρία χρόνια χωρίς να καταλήξουν σε εκλογή Πάπα. Μάλιστα, η διαδικασία διήρκεσε τόσο πολύ, ώστε τρεις από τους είκοσι εκλέκτορες πέθαναν κατά τη διάρκειά της. Οι ταλαιπωρημένοι πολίτες του Βιτέρμπο – όπου τότε βρισκόταν η παπική αυλή – αγανακτισμένοι με το αδιέξοδο, κλείδωσαν τελικά τους καρδινάλιους στο Παλάτσο ντέι Πάπι και τους παρείχαν μόνο ψωμί και νερό, μέχρι να εκλέξουν νέο Ποντίφικα. Ο θρύλος αναφέρει μάλιστα πως αφαιρέθηκε και η στέγη του παλατιού.
Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, οι ενέργειες των Βιτερμπέζων οδήγησαν στη δημιουργία του όρου «κονκλάβιο» (conclave – εκ του cum clave, δηλαδή «με κλειδί») και ενέπνευσαν τον νέο Πάπα Γρηγόριο Ι΄ να θεσπίσει τους νόμους που αποτέλεσαν τη βάση του σύγχρονου κονκλαβίου. Οι αγαθές προθέσεις του Γρηγορίου Ι΄ χρειάστηκαν χρόνο για να αποδώσουν καρπούς και, για το υπόλοιπο του 13ου αιώνα, οι παπικές εκλογές παρέμειναν αρκετά χαοτικές.
Οι μεσαιωνικοί καρδινάλιοι ήταν υπερβολικά πανούργοι για να περιοριστούν χωρίς μάχη και, κατά την εκλογή του 1280, οι πιο φιλόδοξοι έμπαιναν και έβγαιναν από το Παλάτσο ντέι Πάπι στο Βιτέρμπο με τόση ορμή για πολιτικά παζάρια που καθίστατο πρακτικά αδύνατο να επιτευχθεί απόφαση. Τελικά, οι κάτοικοι του Βιτέρμπο παρενέβησαν ξανά και απομάκρυναν βίαια τους καρδινάλιους Ματτέο Ορσίνι και Τζορντάνο Ορσίνι, επειδή «παρεμπόδιζαν» την εκλογή.
Πάπας από τύχη
Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 14ου αιώνα, η παποσύνη είχε μεταφερθεί στην Αβινιόν, όπου και απέκτησε «φήμη» για ηθική αποσύνθεση και κοσμική διαφθορά. Στην Προβηγκία, ωστόσο, οι καρδινάλιοι αποδείχθηκαν πιο πονηροί απ’ όσο θα έπρεπε.
Όταν συγκεντρώθηκαν για να εκλέξουν τον διάδοχο του Πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ το 1334, αποφάσισαν να ακολουθήσουν τη συνήθη τακτική του να ψηφίσουν κάποιον υποψήφιο χωρίς πιθανότητες, ώστε να διαπιστώσουν προς ποια κατεύθυνση έπνεαν οι πολιτικοί άνεμοι. Ακούσια, όμως, όλοι εκτός από έναν επέλεξαν τον ίδιο «χαμένο». Έτσι, ο λιγότερο πιθανός υποψήφιος, ο καρδινάλιος Ζακ Φουρνιέ, εξελέγη κατά «λάθος» Πάπας Βενέδικτος ΙΒ΄.
Η τρελή συμβιβαστική Λύση
Αφού η παποσύνη επανήλθε στη Ρώμη μετά από εξήντα και πλέον χρόνια στην Αβινιόν, το Κολλέγιο των Καρδιναλίων δέχθηκε ισχυρές πιέσεις από τον ρωμαϊκό λαό να εκλέξει έναν Ιταλό Πάπα.
Δυστυχώς, οι καρδινάλιοι ήταν διχασμένοι όσο ποτέ άλλοτε και οι διαπραγματεύσεις παρέμεναν ατέρμονες. Από απόγνωση, προτάθηκε ένας άγνωστος αλλά φερόμενος ως ευσεβής αρχιεπίσκοπος, ο Μπαρτολομέο Πρινιάνο, ως συμβιβαστική λύση. Αν και δεν ήταν καρδινάλιος και ήταν σχεδόν άγνωστος, οι εξαντλημένοι καρδινάλιοι συμφώνησαν και ο Πρινιάνο ανήλθε στον παπικό θρόνο ως Πάπας Ουρβανός ΣΤ΄. Ήταν, όμως, τραγικό σφάλμα.
Ο Ουρβανός αποδείχθηκε ασταθής, με καταδιωκτικό σύνδρομο. Μέσα σε λίγους μήνες, άρχισε να φυλακίζει καρδινάλιους στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο και να τους βασανίζει για διασκέδασή του. Η συμπεριφορά του δίχασε την Εκκλησία και οδήγησε στο Μεγάλο Σχίσμα. Όχι τυχαία, ήταν ο τελευταίος μη καρδινάλιος που εξελέγη Πάπας.
Η συμπλοκή
Στα μέσα του 15ου αιώνα, η Εκκλησία είχε αρχίσει να ανακάμπτει από τα τραύματα του Σχίσματος και οι κανόνες του κονκλαβίου φαίνονταν πλέον καλά εδραιωμένοι. Όμως, όπως απέδειξε η παπική εκλογή του 1458, οι φιλοδοξίες – και τα νεύρα – των καρδιναλίων παρέμεναν αμείωτα.
Μετά τον θάνατο του Καλλίστου Γ΄, ο καρδινάλιος ντ’ Εστούτβιλ ήταν αποφασισμένος να αρπάξει την παπική τιάρα. Πραγματοποιώντας μυστικές συναντήσεις ακόμη και στις τουαλέτες, προσπαθούσε να δωροδοκήσει και να εκφοβίσει τους συναδέλφους του για να ψηφίσουν υπέρ του.
Ωστόσο, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως τα είχε σχεδιάσει. Πολύ γρήγορα, ο λόγιος καρδινάλιος Αινείας Σύλβιος Πικκολόμινι άρχισε να αναδεικνύεται ως φαβορί. Ο ντ’ Εστούτβιλ εξοργίστηκε. Μετά την τελική ψηφοφορία, δόθηκε η δυνατότητα στους καρδινάλιους να αλλάξουν την ψήφο τους, και μέσα σε λίγα λεπτά, ο Πικκολόμινι χρειαζόταν μόνο μία ψήφο για να εκλεγεί.
Καθώς ο καρδινάλιος Προσπέρ Κολόννα σηκώθηκε για να αλλάξει την ψήφο του υπέρ του Πικκολόμινι, ο ντ’ Εστούτβιλ ξέσπασε. Τρέχοντας κατά πάνω του μαζί με έναν υποστηρικτή του, προσπάθησαν να τον σύρουν έξω από την αίθουσα. Ξέσπασε καυγάς, και εν μέσω αυτής της αναστάτωσης, ο Πικκολόμινι εξελέγη ως Πάπας Πίος Β΄.
Αγορά Ευκαιριών
Οι μηχανορραφίες του καρδινάλιου ντ’ Εστούτβιλ ήταν απλώς πρόγευση για όσα θα ακολουθούσαν. Καθώς η εξουσία και ο πλούτος της παποσύνης αυξάνονταν, οι καρδινάλιοι επιθυμούσαν την παπική τιάρα με ολοένα και μεγαλύτερη απληστία, και οι εκλογές κυριαρχούνταν από απροκάλυπτη αγοραπωλησία. Καμία εκλογή, όμως, δεν ήταν χειρότερη από εκείνη του 1492.
Ο απίστευτα φιλόδοξος και κοσμικός καρδινάλιος Ροδρίγο Βοργία ήταν αποφασισμένος να γίνει ο επόμενος Πάπας, και φημολογείται πως πρόσφερε τέσσερα φορτηγά με ασήμι και αξιώματα που απέφεραν πάνω από 10.000 δουκάτα ετησίως μόνο στον Ασκάνιο Σφόρτσα. Λέγεται πως όλη η Ρώμη πλημμύρισε από τα χρήματα του Βοργία κατά τη διάρκεια της εκλογής. Όμως για τον ίδιο, όλα άξιζαν τον κόπο: εξελέγη ως Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄.
Η βασιλική «ψήφος»
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε κονκλαβίου είναι ότι το δικαίωμα ψήφου ανήκει αποκλειστικά στα μέλη του Ιερού Κολλεγίου των Καρδιναλίων.
Το 1590, όμως, αυτό άλλαξε. Η Εκκλησία, ούσα ταυτόχρονα εκλογική μοναρχία και ευρωπαϊκή δύναμη, ήταν ευάλωτη σε εξωτερικές πιέσεις κατά τη διάρκεια μεταβάσεων εξουσίας. Κάθε καθολικός βασιλιάς ήθελε ο νέος Πάπας να ευνοεί το βασίλειό του. Μέχρι τότε, οι βασιλείς απλώς έστελναν χρήματα στους ανθρώπους τους στη Ρώμη για να τα διαχειριστούν κατά βούληση.
Ο βασιλιάς Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας όμως ήθελε άμεσο έλεγχο. Λίγο πριν τη σύγκληση του κονκλαβίου, ο πρέσβης του μοίρασε στους καρδινάλιους δύο καταλόγους: ο ένας περιείχε τα ονόματα επτά καρδιναλίων που ο Φίλιππος θα αποδεχόταν ως Πάπα · ο άλλος απαριθμούσε τριάντα που επιθυμούσε να αποκλείσει.
Οι καρδινάλιοι υπάκουσαν και, από τότε έως το 1903, οι περισσότερες καθολικές μοναρχίες ασκούσαν το βασιλικό δικαίωμα βέτο (ius exclusivae), όταν το έκριναν σκόπιμο.
Το αδελφικό «σχίσμα»
Η εκλογή που ακολούθησε τον θάνατο του διαβόητα νεποτιστή Πάπα Ουρβανού Η΄ φαινόταν να είναι προδιαγεγραμμένη. Ο Ουρβανός είχε διορίσει τρεις από τους στενούς συγγενείς του ως καρδινάλιους, εκ των οποίων οι δύο – οι αδερφοί Φραντσέσκο και Αντόνιο Μπαρμπερίνι – θεωρούνταν πως διέθεταν τον πλούτο και τη φιλοδοξία για να επιβάλουν την εκλογή τους.
Όμως, τα δύο αδέρφια είχαν περισσότερα χρήματα απ’ ό,τι μυαλό, και αντί να παρουσιάσουν ενιαίο μέτωπο, διχάστηκαν. Ξέσπασε ένας καβγάς γεμάτος παιδαριώδεις προσβολές και εξωφρενικά ποσά δωροδοκιών, που εκτοξεύονταν εκατέρωθεν κατά τη διάρκεια των ψηφοφοριών.
Μόνο όταν παραλίγο να χρεοκοπήσουν ο ένας τον άλλον, συμφώνησαν στον Τζοβάνι Μπατίστα Παμφίλι ως συμβιβαστική επιλογή – και έτσι εξελέγη Πάπας Ιννοκέντιος Ι΄.
Η Ιπτάμενη Ομάδα και ο Μόνος Τίμιος Άνθρωπος
Μετά το φιάσκο του 1644, οι αδερφοί Μπαρμπερίνι αποφάσισαν να μην επαναλάβουν τα ίδια λάθη και ενίσχυσαν τη θέση τους στην εκλογή του 1655. Ωστόσο, μετά από χρόνια νεποτισμού, το Ιερό Κολλέγιο είχε κουραστεί και άρχισε να σχηματίζεται μια ομάδα μεταρρυθμιστών καρδιναλίων, γνωστή ως squadrone volante («ιπτάμενη ομάδα»), σε αντιπαράθεση με τη φατρία των Μπαρμπερίνι. Το μόνο πρόβλημα ήταν ότι δεν υπήρχε σαφής υποψήφιος αδιάφθορος από σκάνδαλα.
Όλοι οι πιθανοί papabili ήταν «θολές» περιπτώσεις. Από απόγνωση, ο καρδινάλιος Πιέτρο Οττομπόνι αναφώνησε: «Χρειαζόμαστε έναν τίμιο άνθρωπο!» Προς γενική έκπληξη, ο ανεπίσημος ηγέτης της ομάδας, Ντέτσιο Ατσολίνο, έδειξε τον ανυποψίαστο Φάμπιο Κίτζι και είπε: «Αν θέλετε τίμιο άνθρωπο, να ένας!» Κανείς δεν τον είχε προσέξει μέχρι τότε, και αφού δεν υπήρχε άλλη έντιμη επιλογή, εξελέγη ως Πάπας Αλέξανδρος Ζ΄.
Εκλογή στην Εξορία
Εξαιτίας της εισβολής του Ναπολέοντα στην Ιταλία, το κονκλάβιο του 1799 ήταν το τελευταίο που πραγματοποιήθηκε εκτός Ρώμης – συγκεκριμένα, στη Βενετία. Ήταν επίσης και το τελευταίο που διεξήχθη υπό χαοτικές συνθήκες.
Η πολιτική αναστάτωση που σάρωνε την Ευρώπη είχε ως αποτέλεσμα να παραστούν μόνο τριάντα τέσσερις καρδινάλιοι – ο μικρότερος αριθμός από το 1534. Επιπλέον, αυτό το μικρό και εξόριστο σώμα αποκλείστηκε από τη Βασιλικήτου Αγίου Μάρκου, όταν αρνήθηκε να αποδεχτεί τον υποψήφιο του Αυστριακού Αυτοκράτορα.
Τελικά, κατέληξαν στον Μπαρνάμπα Λουίτζι Κιαραμόντι ως συμβιβαστική λύση. Κάποιοι καρδινάλιοι συνέχισαν να διαμαρτύρονται, εξαιτίας μιας παλαιότερης – και σοκαριστικής – δήλωσης του Κιαραμόντι ότι «καλοί Χριστιανοί μπορούν να είναι και καλοί δημοκράτες».
Η στέψη του ως Πάπα Πίου Ζ΄ με παπική τιάρα από… χαρτοπολτό, σε ένα μικρό εκκλησάκι, ήταν το κατάλληλο τέλος σε αυτή την απρόβλεπτη εκλογή.
Πηγή: protothema.gr