Η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα, επί μακρόν βασικοί πυλώνες πολέμου, έχουν πολλαπλασιαστεί τώρα στη μάχη της Ρωσίας με την Ουκρανία λόγω του διαδικτύου, την ευρεία χρήση των smartphones και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Στις αρχές Απριλίου, ορισμένοι κάτοικοι του Χάρκοβο έλαβαν μια σειρά τρομακτικών γραπτών μηνυμάτων από κυβερνητικούς αξιωματούχους που τους έλεγαν να εγκαταλείψουν την πόλη πριν οι ρωσικές δυνάμεις την περικυκλώσουν.
«Λόγω της απειλής εχθρικής περικύκλωσης, προτρέπουμε τον άμαχο πληθυσμό του Χάρκοβο να εγκαταλείψει την πόλη έως τις 22 Απριλίου», ανέφερε μία ειδοποίηση, η οποία έφερε το λογότυπο της Κρατικής Υπηρεσίας Εκτάκτων Αναγκών της Ουκρανίας και έδινε οδηγίες για τις ασφαλείς διαδρομές διαφυγής.
Ήταν ψεύτικο όμως. Ο Volodymyr Tymoshko το κατάλαβε αμέσως. Είναι ο αρχηγός της αστυνομίας της περιοχής του Χάρκοβο και θα ήταν από τους πρώτους που θα μάθαιναν για τυχόν επίσημα σχέδια εκκένωσης.
«Οι κάτοικοι άρχισαν να λαμβάνουν μαζικά αυτές τις ειδοποιήσεις», δήλωσε ο 50χρονος στο Reuters, καθώς μοιράστηκε ένα στιγμιότυπο οθόνης από την ειδοποίηση, η οποία εστάλη ενώ τα ρωσικά στρατεύματα συγκεντρώνονταν στα σύνορα σε απόσταση 30 χιλιομέτρων.
«Πρόκειται για μια ψυχολογική επιχείρηση, που προκαλεί πανικό. Τι θα σκεφτόταν ένας μέσος πολίτης όταν λάμβανε ένα τέτοιο μήνυμα;».
Ο Tymoshko είπε ότι έλαβε περίπου 10 παρόμοια μηνύματα μέσω SMS και Telegram τον Απρίλιο και στις αρχές Μαΐου, τις εβδομάδες που προηγήθηκαν της επίθεσης της Ρωσίας στη βορειοανατολική Ουκρανία, η οποία ξεκίνησε στις 10 Μαΐου και άνοιξε ένα νέο μέτωπο στον πόλεμο.
Ένας Ουκρανός αξιωματούχος ασφαλείας, ο οποίος ζήτησε ανωνυμία λόγω της ευαισθησίας των θεμάτων, δήλωσε ότι οι Ρώσοι έστελναν συχνά μεγάλο αριθμό γραπτών μηνυμάτων από συσκευές που ήταν ενσωματωμένες σε ένα αναγνωριστικό μη επανδρωμένο αεροσκάφος μεγάλου βεληνεκούς Orlan-10, το οποίο μπορεί να διεισδύσει δεκάδες χιλιόμετρα στον ουκρανικό εναέριο χώρο.
Οι συσκευές, γνωστές ως συστήματα Leer-3, μιμούνται σταθμούς βάσης κινητής τηλεφωνίας στους οποίους συνδέονται αυτόματα τα τηλέφωνα σε αναζήτηση κάλυψης, πρόσθεσε.
Το τηλεφωνικό μπαράζ συνοδεύτηκε από έναν καταιγισμό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθώς τα ρωσικά στρατεύματα προέλαυναν προς το Χάρκοβο, σύμφωνα με τον Andriy Kovalenko, επικεφαλής του Κέντρου Αντιμετώπισης Παραπληροφόρησης (CCD) της Ουκρανίας, παρακλάδι του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας.
Ο μέσος αριθμός των αναρτήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που χαρακτηρίζονται ως παραπληροφόρηση για τον πόλεμο από τις ουκρανικές αρχές εκτοξεύθηκε σε πάνω από 2.500 την ημέρα όταν ξεκίνησε η επίθεση στο Χάρκοβο τον Μάιο, από 200 την ημέρα τον Μάρτιο, όπως δείχνουν τα στοιχεία που συγκέντρωσε το CCD.
Ο επικεφαλής του CCD δήλωσε στο Reuters ότι οι ουκρανικές μυστικές υπηρεσίες είχαν εκτιμήσει ότι οι εκστρατείες παραπληροφόρησης διεξάγονταν κυρίως από την υπηρεσία ασφαλείας FSB και τη στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ρωσίας, κοινώς γνωστή ως GRU.
Το υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας και η FSB δεν απάντησαν σε αίτημα για σχολιασμό των ουκρανικών ισχυρισμών, ενώ το Reuters δεν μπόρεσε να επικοινωνήσει με την GRU.
Η Μόσχα έχει κατηγορήσει την Ουκρανία και τη Δύση ότι εξαπέλυσαν έναν πολύπλοκο πόλεμο πληροφοριών εναντίον της Ρωσίας, χρησιμοποιώντας τα σημαντικότερα μέσα ενημέρωσης, τις δημόσιες σχέσεις και τα τεχνολογικά μέσα της Δύσης για να σπείρουν ψευδή και μεροληπτικά αφηγήματα για τη Ρωσία και τον πόλεμο.
Ο Ουκρανός αξιωματούχος ασφαλείας αναγνώρισε ότι η χώρα του χρησιμοποίησε διαδικτυακές εκστρατείες σε μια προσπάθεια να ενισχύσει το αντιπολεμικό συναίσθημα μεταξύ του πληθυσμού της Ρωσίας, αν και χαρακτήρισε την προσπάθεια αυτή ως «στρατηγική επικοινωνία» για τη διάδοση ακριβών πληροφοριών σχετικά με τη σύγκρουση.
Bots και μικροστόχευση
Το Reuters πήρε συνέντευξη από εννέα άτομα με γνώση αυτού του πολέμου πληροφόρησης και παραπληροφόρησης, ο οποίος διεξάγεται παράλληλα με τις επιχειρήσεις στο πεδίο της μάχης, συμπεριλαμβανομένων Ουκρανών αξιωματούχων, ιχνηλατών παραπληροφόρησης και αναλυτών ασφαλείας.
Ο Ουκρανός αξιωματούχος ασφαλείας που ζήτησε ανωνυμία δήλωσε ότι από την πλήρη εισβολή του 2022, οι υπηρεσίες πληροφοριών έκλεισαν 86 ρωσικά bot που βρίσκονταν στην Ουκρανία και οι οποίες έλεγχαν συνολικά 3 εκατομμύρια λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με εκτιμώμενη εμβέλεια κοινού 12 εκατομμύρια ανθρώπους.
Τέτοιες εγκαταστάσεις είναι δωμάτια γεμάτα με τράπεζες εξειδικευμένου υπολογιστικού εξοπλισμού που μπορούν να καταχωρούν καθημερινά εκατοντάδες ψεύτικους λογαριασμούς στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης για να αντλούν ψευδείς πληροφορίες, πρόσθεσε ο αξιωματούχος, αναφέροντας μια εγκατάσταση που εντοπίστηκε από τις υπηρεσίες ασφαλείας στην πόλη Βινίτσια στην κεντρική Ουκρανία πέρυσι.
Ο Kovalenko δήλωσε ότι τώρα, οι σημαντικότερες πηγές διαδικτυακής ρωσικής παραπληροφόρησης είναι το TikTok στην Ουκρανία και το Telegram στην Ευρώπη. Και τα δύο χρησιμοποιούνται ευρέως στην Ουκρανία.
Είπε επίσης ότι νωρίτερα φέτος, το TikTok είχε κλείσει περίπου 30 από τους 90 λογαριασμούς που η Ουκρανία είχε επισημάνει ως διασπορείς παραπληροφόρησης που συνδέονται με τη Ρωσία, προσθέτοντας ότι συχνά εμφανίζονται νέοι λογαριασμοί για να αντικαταστήσουν αυτούς που καταργήθηκαν.
Το TikTok δήλωσε στο Reuters ότι οι κατευθυντήριες γραμμές του απαγορεύουν το ψευδές ή παραπλανητικό περιεχόμενο, προσθέτοντας ότι είχε κλείσει 13 μυστικά δίκτυα επιρροής που λειτουργούσαν από τη Ρωσία τα τελευταία χρόνια.
«Απαγορεύουμε και εργαζόμαστε συνεχώς για να διακόψουμε τις προσπάθειες να εμπλακούν σε μυστικές επιχειρήσεις επιρροής με χειραγώγηση της πλατφόρμας μας και/ή με επιζήμια παραπλάνηση της κοινότητάς μας», δήλωσε εκπρόσωπος.
Τα δίκτυα παραπληροφόρησης είναι ομάδες λογαριασμών που ελέγχονται από την ίδια οντότητα και συχνά χρησιμοποιούνται για την προώθηση μιας συντονισμένης αφήγησης.
Η Telegram δήλωσε ότι αναπτύσσει ένα εργαλείο για την προσθήκη επαληθευμένων πληροφοριών στις αναρτήσεις.
«Είναι πεποίθηση της Telegram ότι ο καλύτερος τρόπος για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης δεν είναι η λογοκρισία αλλά η εύκολη πρόσβαση σε επαληθευμένες πληροφορίες», πρόσθεσε εκπρόσωπος.
Ο δήμαρχος του Χάρκοβο Ihor Terekhov δήλωσε στο Reuters ότι οι Ρώσοι προσπαθούν να σπείρουν τον πανικό και τη δυσπιστία, αναφέροντας ως παράδειγμα αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που υποστήριζαν ότι ο κεντρικός δρόμος προς το Κίεβο ξαναφτιάχνεται για να μπορεί ο δήμαρχος να φύγει γρηγορότερα όταν έρθουν οι Ρώσοι – κάτι που ο ίδιος χαρακτήρισε ως ψέμα.
«Προσπαθούν να τρομάξουν τον πληθυσμό ώστε οι άνθρωποι να αισθάνονται άβολα και να εγκαταλείψουν την πόλη», δήλωσε σε συνέντευξή του στο Χάρκοβο στα τέλη Μαΐου.
Μέχρι τότε, τα μέτωπα της σύγκρουσης στα βορειοανατολικά είχαν σταθεροποιηθεί σε απόσταση περίπου 20 χιλιομέτρων από την άκρη της πόλης, αφού η ρωσική επίθεση είχε αρχικά κερδίσει έδαφος στα βόρεια πριν αμβλυνθεί από τις ουκρανικές ενισχύσεις.
Η Maria Avdeeva, μια αναλύτρια ασφαλείας με έδρα το Χάρκοβο, η οποία επικεντρώνεται στη ρωσική παραπληροφόρηση, έδειξε στο Reuters έναν χάρτη με ενημερωμένα γραφικά, που έφερε το κρατικό έμβλημα της Ουκρανίας, ο οποίος αναρτήθηκε στο Facebook στις αρχές Απριλίου – περίπου την ίδια στιγμή που ο αρχηγός της αστυνομίας Tymoshko έλαβε έναν διαφορετικό χάρτη εκκένωσης σε προσωπικό μήνυμα στο Telegram.
Ανεπηρέαστη από μια δυνατή έκρηξη από βόμβα ολίσθησης λίγα χιλιόμετρα μακριά κατά τη διάρκεια της συζήτησης, εξήγησε πώς ο χάρτης και το συνοδευτικό κείμενο περιλάμβαναν ψεύτικα κλεισίματα δρόμων και ισχυρισμούς ότι σύντομα αναμένονταν πυραυλικές επιθέσεις σε συγκεκριμένες περιοχές γύρω από την πόλη.
Η μικροστόχευση – η οποία αναλύει τα διαδικτυακά δεδομένα των ανθρώπων για να στοχεύσει συγκεκριμένα άτομα και κοινά με συγκεκριμένα μηνύματα, όπως η στοχευμένη διαφήμιση – περιπλέκει το έργο του CCD να παρακολουθεί εκστρατείες επιρροής και να αντιμετωπίζει ψευδείς αφηγήσεις, δήλωσε ο Kovalenko.
«Αυτή η δραστηριότητα είναι κυρίως πολύ τακτική», δήλωσε ο John Hultquist, επικεφαλής αναλυτής της αμερικανικής εταιρείας κυβερνοασφάλειας Mandiant, αναφερόμενος στις ρωσικές εκστρατείες παραπληροφόρησης στην Ουκρανία.
«Έχουμε δει στοχοποίηση μέχρι και τους Ουκρανούς στρατιώτες στα χαρακώματα».
Οι Ουκρανοί παραμένουν στα σπίτια τους παρά την παραπληροφόρηση
Οι Ουκρανοί είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην ψηφιακή παραπληροφόρηση- περισσότερα από τα τρία τέταρτα του πληθυσμού λαμβάνουν τις ειδήσεις τους από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη πηγή πληροφόρησης, σύμφωνα με μελέτη που ανέθεσε η USAid το 2023.
Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά υψηλότερο από ό,τι σε οποιαδήποτε από τις 24 ευρωπαϊκές χώρες που ερευνήθηκαν από την έκθεση του Ινστιτούτου Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας του 2024, η οποία είχε μέσο όρο 44%.
Στα τέλη Απριλίου, καθώς οι δυνάμεις της Μόσχας συγκεντρώνονταν στα σύνορα κοντά στο Χάρκοβο, μια ρωσική αεροπορική επιδρομή κατέστρεψε τον κύριο τηλεοπτικό πύργο του Χάρκοβο, εμποδίζοντας την πρόσβαση της πόλης στην πληροφόρηση.
Ενώ η επίθεση στο Χάρκοβο οδήγησε σε σημαντική αύξηση της δραστηριότητας παραπληροφόρησης, υπήρξαν παρόμοιες ρωσικές εκστρατείες κατά τη διάρκεια του πολέμου, σύμφωνα με τους ανθρώπους που ερωτήθηκαν.
Ο επικεφαλής του CCD ανέφερε μια ρωσική εκστρατεία τον Οκτώβριο του 2023 με στόχο να εμπεδωθεί η ιδέα ότι η Ουκρανία αντιμετώπιζε έναν σκληρό χειμώνα και μια πολεμική ήττα.
Η Osavul, μια ουκρανική εταιρεία εντοπισμού παραπληροφόρησης, έδειξε στο Reuters τα δεδομένα της για αυτή την εκστρατεία, την οποία ονόμασε «μαύρο χειμώνα». Μέτρησε 914 μηνύματα που αναρτήθηκαν από 549 φορείς, τα οποία συνολικά έλαβαν σχεδόν 25 εκατομμύρια προβολές.
Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Kovalenko, η τεράστια κλίμακα και η συχνότητα των ρωσικών επιχειρήσεων επιρροής σήμαινε ότι οι Ουκρανοί γίνονταν πιο καχύποπτοι απέναντι στις πληροφορίες που λάμβαναν, αμβλύνοντας τον αντίκτυπό τους.
Η ώθηση παραπληροφόρησης κατά την αρχική προέλαση της Ρωσίας προς το Χάρκοβο κατά την έναρξη της εισβολής το 2022 – όταν πλησίασαν πολύ πιο κοντά στην πόλη – συνέβαλε στον πανικό και το σοκ που οδήγησαν στην φυγή εκατοντάδων χιλιάδων κατοίκων, δήλωσαν αρκετοί αξιωματούχοι και εμπειρογνώμονες.
Αυτή τη φορά, μόνο ένας μικρός αριθμός εγκατέλειψε το Χάρκοβο, παρόλο που ο όγκος των μηνυμάτων παραπληροφόρησης προς ολόκληρη την πόλη ήταν διπλάσιος από τον Μάρτιο του 2022, σύμφωνα με τα στοιχεία του CCD.
Παρά τους σχεδόν καθημερινούς πυραύλους και τις βόμβες που πέφτουν στην πόλη -επιθέσεις που εντάθηκαν φέτος τον Μάιο- 1,3 εκατομμύρια άνθρωποι παραμένουν στην πόλη, σύμφωνα με τον δήμαρχο του Χάρκοβο Terekhov, περίπου οι ίδιοι με αυτούς πριν από την τελευταία στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας στην περιοχή.
Η συγκριτική έλλειψη πανικού αντανακλά επίσης την αυξανόμενη εξοικείωση των Ουκρανών με το να ζουν υπό επίθεση.
Το Reuters μίλησε με σχεδόν 25 κατοίκους του Χάρκοβο το δεύτερο μισό του Μαΐου, όταν η πόλη χτυπιόταν από αρκετές βόμβες ή πυραύλους την ημέρα.
Οι περισσότεροι δήλωσαν ότι δεν αισθάνονταν καμία επιθυμία να φύγουν και αποποιήθηκαν τον κίνδυνο, λέγοντας ότι τον είχαν συνηθίσει. Αρκετοί μάλιστα είπαν ότι είχαν σταματήσει να παρακολουθούν τις ειδήσεις.
«Αυτός είναι ένας ψυχολογικός μηχανισμός, συνηθίζουμε τον κίνδυνο», δήλωσε η ψυχολόγος Iryna Markevych από το Χάρκοβο.