Η Μονή Βλατάδων ή Βλαττάδων ή Βλατταίων, είναι μοναστήρι στην περιοχή της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης, 80 περίπου μέτρα από τα τείχη του Επταπυργίου. Είναι το μοναδικό μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου της πόλης που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα.
Ιδρύθηκε κατά τα μέσα του 14ου αιώνα σε χώρο που πιθανώς να φιλοξενούσε παλαιότερο ναό, από τους αδελφούς Δωρόθεο και Μάρκο Βλαττή, μαθητές του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά. Ως κτητόρισσα της Μονής φέρεται η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, η οποία είχε ἐγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και παρέμεινε στην πόλη ως κυβερνήτις έως το τέλος της ζωής της. Το πατριαρχικό Σιγίλλιο εκδόθηκε λίγο αργότερα από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νείλο. Από το 1387, με την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, το καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί, όπως διακρίνεται από ορισμένα κτίσματα οθωμανικής τεχνοτροπίας. Ιστορική αναφορά για τη μονή βρίσκεται στο οδοιπορικό του Ρώσου περιηγητή Ιγνατίου του Σμολένσκ το 1405. Μετά τη δεύτερη άλωση της πόλης το 1430 από τους Οθωμανούς αφέθηκε να λειτουργεί κανονικά ως μονή και την περίοδο αυτή αποκαλούνταν Τσαούς Μοναστήρι. Μάλιστα γνώρισε μεγάλη ακμή καθώς της έδωσαν κάποια προνόμια, που επικυρώθηκαν με φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ το 1446. Σύμφωνα με παράδοση του 16ου αιώνα, η προνομιακή αυτή μεταχείριση οφειλόταν στη βοήθεια που είχαν προσφέρει οι μοναχοί της στους Τούρκους για την άλωση της πόλεως. Το 1633, με σιγίλλιο του Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρι, η Μονή Βλαττάδων προσαρτήθηκε ως μετόχιο στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Το 1801 ανακαινίσθηκε το καθολικό της μονής, αλλά το 1870 μια πυρκαγιά κατέστρεψε μέρος της, συμπεριλαμβανόμενης και της βιβλιοθήκης. Οι ζημιές επισκευάσθηκαν με έξοδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Σύμφωνα με ισχυρή τοπική παράδοση, ευρύτατα διαδεδομένη στην επαρχία και σήμερα δήμο Αγίου Βασιλείου, Ρεθύμνου, πατρίδα των ιδρυτών της I. Μονής Βλατάδων είναι οι Λίγκρες, ένα ερειπωμένο και ακατοίκητο,στις μέρες μας, χωριουδάκι, στη νότια (Λυβική) ακτή τής εν λόγω επαρχίας. Η ίδια τοπική παράδοση κάνει λόγο για οικογένεια με το επώνυμο «Βλαττάς», η οποία, λέγει, μετά από πειρατική επιδρομή- που έγινε η αφορμή της καταστροφής του εν λόγω χωριού- κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη. Απόγονοι της οικογένειας αυτής ίδρυσαν την I. Μονή των Βλατάδων.
Ο λόγος είναι, φυσικά, για τους αδελφούς Δωρόθεο και Mάρκο Βλαττή, Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ο πρώτος, γνωστός της Εκκλησίας υμνογράφος ο δεύτερος, που υπήρξαν μαθητές και συναγωνιστές του αγίου Γρηγορίου το Παλαμά, Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Τα ονόματα των δύο αδελφών πέτυχε να ανασύρει από τη λήθη και να τους κάνει ευρύτερα γνωστούς με μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη του ο Γ. Θεοχαρίδης.
Άρα, οι αδελφοί Βλαττάδες θα πρέπει να γεννήθηκαν μεν στη Θεσσαλονίκη, σύμφωνα με την ασφαλή μαρτυρία του Πατριάρχη Φιλόθεου Kόκκινου, αλλ’ όμως από γονείς Κρητικούς, σύμφωνα με την άποψη όλων, γενικά, όσοι ασχολήθηκαν με την Ι. Μονή, πράγμα που βεβαιώνεται, εξάλλου, και από την επιγραφή του 1801, που βρίσκεται στο υπέρθυρο του καθολικού της Μονής, που, επίσης, αναφέρεται στην καταγωγή των Βλατάδων, γενικά, από την Κρήτη. Το ότι, όμως, οι Βλατάδες κατάγονταν, ειδικότερα, από το μικρό αυτό χωριό του νομού Ρεθύμνου, τις Λίγκρες, κανείς δεν το αναφέρει. Όμως, το βεβαιώνει η υπάρχουσα ισχυρή τοπική παράδοση και η επιβεβαιωμένη αρχική του κρητικού επωνύμου «Βλαττάς» καταγωγή από την περιοχή αυτήν των Λιγκρών του Ρεθύμνου (κατόπιν, μάλιστα, και ενδελεχούς τηλεφωνικής επιβεβαίωσης που είχαμε από το σύνολο των «Βλατάδων» του τηλεφωνικού καταλόγου (1994) της Κρήτης. Να σημειωθεί, περαιτέρω, ότι σήμερα το οικογενειακό απαντά σε όλους τους Βλατάδες της Κρήτης απλοποιημένο με ένα [τ
Το καθολικό της Μονής που σώζεται έχει διαφοροποιηθεί ριζικά από αυτό που αρχικά κτίστηκε στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα. Από το αρχικό κτίσμα σώζεται μόνο το ιερό και λίγα άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Η νότια στοά του ναού και το μικρό πρόπυλο της δυτικής εισόδου κατασκευάστηκαν μόλις το 1907, σε νεοκλασικό ρυθμό.
Σήμερα η Μονή ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Κοντά στο καθολικό της Μονής, που τιμάται στο όνομα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, υπάρχει θολωτό παρεκκλήσιο του 14ου αιώνα με τοιχογραφίες της εποχής των Παλαιολόγων. Σύμφωνα με τοπική παράδοση η Μονή είναι κτισμένη στον τόπο όπου κήρυττε ή διέμενε ο Απόστολος Παύλος κατά τη διαμονή του στην πόλη. Σώζονται 93 κώδικες και το αρχείο της Μονής, που κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μεταφέρθηκαν για ασφάλεια στη Μονή Ιβήρων.