Σαν κινείσαι στον δρόμο από το Λεωνίδιο προς το παραδοσιακό χωριό Κοσμάς αριστερά "καρφωμένο" στα κόκκινα βράχια του Πάρνωνα στέκεται επιβλητικό το μοναστήρι της Παναγίας Ελώνης.Απέχει 14 χιλιόμετρα από το Λεωνίδιο και 107 από την Τρίπολη.
Πριν φτάσεις ως την κορυφή διασχίσεις το φαράγγι του Δαφνώνα ακολουθώντας μια μοναδική διαδρομή μέσα από χαράδρες με άγρια βλάστηση, καθαρά νερά και πολλές στροφές αναβαίνεις στον μεγαλοπρεπή βράχο όπου πέτρα - πέτρα χτίστηκε το μοναστήρι που λατρεύεται σε όλη τη χώρα.
Ο τρόπος που χτίστηκε, οι θρύλοι και οι παραδόσεις που συνοδεύουν την εύρεση της εικόνας της Παναγίας, έχουν κάνει τη μονή γνωστή σε όλη την Ελλάδα απ΄ όπου φτάνουν πιστοί για να τελέσουν -κυρίως - βαπτίσεις.
Κάθε χρόνο στις 23 Αυγούστου κατά την εορτή της Κοιμήσεως αλλά και κατά την 21η Νοεμβρίου στα Εισόδια της Θεοτόκου ο χώρος γύρω από το μοναστήρι καταλαμβάνεται από χιλιάδες προσκυνητές όλων των ηλικιών. Παλαιότερα το μοναστήρι πανηγύριζε στις 15 Αυγούστου.
Και στην περίπτωση της Παναγίας της Ελώνης δεν υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες για την ονομασία της μονής. Κάποιοι την αποδίδουν στον τόπο όπου βρέθηκε η εικόνα της παναγίας και κτίστηκε το μοναστήρι. Στο Πατριαρχείο κατά την απονομή του σταυροπηγιακού προνομίου γίνεται αναφορά στο μοναστήρι το οποίο ευρίσκεται "εις τοποθεσίαν 'Ελωνης καλουμένην". Η επωνυμία θα μπορούσε να συσχετιστεί και με το χωριό Ελος. Προς αυτή την ερμηνεία τείνει και μια άλλη θεωρία που θέλει το όνομα να το πήρα η μονή από κάποια παλαιά εικόνα η οποία μεταφέρθηκε στην Τσακώνα από το Έλος της Λακωνίας.
Αυτό έγινε όταν οι κάτοικοι του Έλους κατά το 582 μ.Χ.αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή τους οταν σε αυτή εισέβαλαν οι Σλάβοι παίρνοντας μαζί τους και την εικόνα. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν οτι πήρε το όνομα απο τη τσακώνικη λέξη "Εουνη" που σημαίνει ελεούσα.
Απ΄ οπου και να πήρε το όνομα η Παναγία Ελώνης που είναι ένας από τους σημαντικότερους τόπους λατρείας στην Πελοπόννησο.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση τον 16ο αιώνα στον βράχο του Πάρνωνα κάποιοι βοσκοί έβλεπαν την νύχτα ένα περίεργο φως. Το περιστατικό το μετέφεραν οι ίδιοι στον τότε επίσκοπο Ρέοντος και Πραστού ο οποίος μαζί με άλλους κληρικούς και πιστούς έφτασε στο σημείο όπου ήταν τοποθετημένη(!) η εικόνα της Θεοτόκου η οποία μάλιστα -πάντα σύμφωνα με την παράδοση- φωτίζονταν από ένα ασημένιο καντήλι.
Δύο μοναχοί ο Καλλίνικος και ο Δοσίθεος εγκαταστάθηκαν στο σημείο εκείνο και κατάφεραν βήμα - βήμα να κτίσουν τη μονή κατά τον 16 ο αιώνα.
Οι μοναχοί σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους οι οποίοι όμως, συμφωνα με την τοπική παράδοση , δεν έμειναν ατιμώρητοι. Και δω μπαίνει εκ νέου το στοιχείο της παράδοσης: Οι Τούρκοι, λοιπόν, μόλις αποπειράθηκαν να μπουν στο ναό για να τον συλήσουν τυφλώθηκαν. Οι στρατιώτες προκειμένου να ανακτήσουν το φώς τους δήλωσαν μετάνοια. Όπως και έγινε.Οι Τούρκοι σφαγείς των μοναχών ξαναβρήκαν το φώς τους, δίνοντας ταυτόχρονα πολλά προνόμια στο νεοσύστατο μοναστήρι.
Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την ιστορία της μονής σώζονται σε σιγίλιο του Πατριάρχη Σεραφείμ του Α' που τώρα φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη των Παρισίων.
Στη μονή καταγράφεται ευημερία αλλά και μεγάλη επιρροή στην περιοχή από 1688 και μετά. Στη συνέχεια και κατά το 1715 πρέπει να δέχτηκε άγρια επιδρομή από τους Τούρκους και να υπέστη σοβαρές ζημιές. Κάποιοι μοναχοί που επέζησαν της θηριωδίας με την βοήθεια των πιστών της περιοχής να έστησαν το μοναστήρι το οποίο έλαβε και το σταυροπηγιακό προνόμιο από το οικουμενικό πατριαρχείο κατά το 1730.
Το 1798 η μονή ,όπως και οι περισσότερες, έλαβε από τον Γρηγόριο τον Ε , νέο σταυροπηγιακό προνόμιο .Το σχετικό σιγίλιο φυλάσσεται σήμερα στο ιστορικό αρχείο Σπάρτης.
Το 1809 νέος ναός κτίζεται στη θέση του παλαιού.
Η μονή φαίνεται ότι απέκτησε μεγάλη περιουσία την οποία οι μοναχοί πρόσφεραν στον αγώνα του 1821.Μάλιστα ο ηγούμενος Νεόφυτος, ο οποίος ήταν και μέλος της φιλικής εταιρείας αρματώθηκε και σε μια μάχη κατά τον Τούρκων στο Αργος σκοτώθηκε.
Ο επιβλητικός και απρόσιτος χώρος της μονής οδήγησε εκεί πολλούς αμάχους για να προστατευθούν ,τραυματίες αγωνιστές αλλά και ένοπλα σώματα. Το 1822 η μονή δάνεισε στην πελοποννησιακή γερουσία 1500 γρόσια ποσό το οποίο δεν επεστράφη ποτέ.
Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους , όταν με νόμο των βαυαρών αντιβασιλέων του Όθωνα πολλά μοναστήρια έκλεισαν (1834-1854) η μονή Ελώνης κρίθηκε διατηρητέα και απορρόφησε πλήθος μοναχών από τα γύρω μοναστήρια. Τότε ο αριθμός των μοναχών είχε φτάσει τους σαράντα.
Τα χρόνια που ακολουθούν βρίσκουν τη μονή σε κρίσιμη καμπή. Απο το 1900 και μετά ξαναβρίσκει τον δρόμο της και ακμάζει με την παρουσία πολλών μοναχών.
Το 1972 το μοναστήρι από ανδρικό μετατρέπεται σε γυναικείο. Δυστυχώς σήμερα ζουν εδώ μόνο δύο μοναχές. Η εικόνα της Παναγίας είναι από τις πιο σημαντικές και πρίν από μερικά χρόνια εκλάπη και βρέθηκε έπειτα από μεγάλη κινητοποίηση της αστυνομίας.