Όταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν ανέλαβε υπηρεσιακός πρόεδρος της Ρωσίας την τελευταία ημέρα του 20ού αιώνα, ο εν πολλοίς άγνωστος, πρώην υπάλληλος της KGB, ήταν για τους περισσότερους ένα αίνιγμα.
Το BBC διερευνά τα βήματα του ηγέτη-έκπληξη των ημερών εκείνων από τη δύσκολη παιδική ηλικία στην κορυφή της εξουσίας στο Κρεμλίνο.
Ο Ρώσος πρόεδρος Μπόρις Γέλτσιν προέβη στην ανακοίνωση-σοκ στις 31 Δεκεμβρίου 1999. Δήλωσε ότι παραιτείται, λέγοντας στους τηλεθεατές: «Η Ρωσία πρέπει να εισέλθει στη νέα χιλιετία με νέους πολιτικούς, νέα πρόσωπα, νέους, έξυπνους, δυνατούς και ενεργητικούς ανθρώπους».
Εν μέσω εκτεταμένης διαφθοράς και τεράστιων πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων, η προεδρία του Γέλτσιν είχε καταστεί όλο και πιο αντιδημοφιλής και απρόβλεπτη. Ενώ εκείνος είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, η θητεία του αποτέλεσε μια τραυματική περίοδο για τη Ρωσία, που μετατρεπόταν από μια κομμουνιστική κρατικιστική οικονομία σε μια οικονομία ελεύθερης αγοράς.
EPA PHOTO POOL AP/STR
«Δεν θα υπάρξει κενό εξουσίας»
Τα μεσάνυχτα, ο διάδοχος του Γέλτσιν Βλαντιμίρ Πούτιν -το νέο πρόσωπο για τη νέα χιλιετία – έκανε την πρώτη του τηλεοπτική ομιλία ως εν ενεργεία πρόεδρος. «Δεν θα υπάρξει κενό εξουσίας», υποσχέθηκε.
Αλλά υπήρξε και μια προειδοποίηση. «Κάθε προσπάθεια υπέρβασης των ορίων του νόμου και του ρωσικού Συντάγματος θα συντριβεί αποφασιστικά», είπε. Ο αδύνατος, γυμνασμένος και νηφάλιος Πούτιν αποδείχθηκε δημοφιλής σε μια χώρα που είχε συνηθίσει την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του Γέλτσιν, ο οποίος ήταν τόσο μεθυσμένος και… ανθυγιεινός που μερικές φορές γινόταν είδηση ακόμη και επειδή κατάφερνε να μπει στο γραφείο του.
Όταν ο Πούτιν έγινε πρωθυπουργός τον Αύγουστο του 1999, ήταν ένας πρώην υπάλληλος της KGB που μόλις έβγαινε από τη σχετική αφάνεια. Μέχρι το τέλος του έτους, όταν ανέλαβε υπηρεσιακός πρόεδρος, είχε κερδίσει τη δημοτικότητα χάρις στη σκληρή γραμμή που ακολούθησε στον πόλεμο για την αποσχισθείσα δημοκρατία της Τσετσενίας. Όταν διεξήχθησαν εκλογές τον Μάρτιο του 2000, ο Πούτιν επικυρώθηκε ως πρόεδρος αφού εξασφάλισε σχεδόν το 53% των ψήφων στον πρώτο γύρο. Οι δημοσκοπήσεις έδειχναν ότι οι περισσότεροι Ρώσοι ήθελαν οικονομική σταθερότητα πάνω απ’ όλα. Το βασικό μήνυμα του Πούτιν προς τους ψηφοφόρους ήταν ότι θα έκανε τη Ρωσία ξανά ισχυρή.
Ο νέος ηγέτης της μεγαλύτερης χώρας του κόσμου είχε ανέλθει στην κορυφή αφήνοντας ελάχιστα ίχνη. Ήταν σαφές ότι ο 47χρονος Πούτιν ήταν ένας άνθρωπος που του άρεσε να φαίνεται (μαύρη ζώνη στο τζούντο) αλλά και να μιλάει σκληρά με δηλώσεις όπως το να αποκαλεί τους παραβάτες του νόμου «αρουραίους που πρέπει να συνθλιβούν».
Αλλά ποιος ήταν στ΄αλήθεια ο Πούτιν;
Πάντα αποφασισμένος να νικά
Ο Πούτιν μεγάλωσε στην Αγία Πετρούπολη, γνωστή τότε ως Λένινγκραντ. Η πόλη ιδρύθηκε από τον τσάρο Πέτρο τον Μέγα και ήταν γεμάτη από δυτικές επιρροές αλλά και από τους απόηχους του μεγάλου αυτοκρατορικού παρελθόντος της Ρωσίας.
Το 2001, το BBC είχε μιλήσει με τον παλιό προπονητή του Πούτιν στο τζούντο. Εκείνος περιέγραφε τον μαθητή του ως έναν σταρ που θα μπορούσε να μπει στην Ολυμπιακή ομάδα. Ο Ανατόλι Ράχλιν (Anatoly Rakhlin) εξήγησε ότι ο Πούτιν ήταν πάντα αποφασισμένος να νικά, αν όχι με ωμή βία, τότε ξεγελώντας ξεγελά τους αντιπάλους του: «Μπορούσε να χτυπά με την ίδια επιδεξιότητα και προς τις δύο κατευθύνσεις, και από τα αριστερά και από τα δεξιά. Και οι αντίπαλοί του, περιμένοντας ένα χτύπημα από τα δεξιά, δεν έβλεπαν το αριστερό να έρχεται, οπότε ήταν αρκετά δύσκολο να τον νικήσουν επειδή, κατά κάποιο τρόπο, τους ξεγελούσε συνεχώς».
Το δωμάτιο με τους αρουραίους
Ο Πούτιν γεννήθηκε το 1952, επτά χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και οκτώ από την άρση της πολιορκίας του Λένινγκραντ, κατα τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο μεγαλύτερος αδελφός του. Από την ίδια πολιορκία, μετα βίας γλίτωσαν και οι γονείς του.
Ο ίδιος μεγάλωσε σε ένα συνωστισμένο κοινόχρηστο διαμέρισμα με κοινή κουζίνα και μπάνιο, που… έσφυζε από αρουραίους και κατσαρίδες. Στην αυτοβιογραφία του θυμάται πως ως παιδί έπρεπε να δώσει μάχη με τους αρουραίους στη σκάλα του σπιτιού του.
Έγραφε: «Μια φορά βρήκα έναν τεράστιο αρουραίο και τον καταδίωξα στον διάδρομο μέχρι που τον στρίμωξα σε μια γωνία. Ξαφνικά τρελάθηκε και πετάχτηκε πάνω μου. Πήδηξε από το κεφαλόσκαλο και κατέβηκε από τις σκάλες».
Αυτό φαίνεται να είναι και το αγαπημένο ανεκδοτολογικό περιστατικό του Πούτιν. Και ο τόνος της διήγησης για τον στριμωγμένο αρουραίο γίνεται περισσότερο ή λιγότερο επιθετικός ανάλογα με το ακροατήριό του, λέει η καθηγήτρια Νίνα Χρουστσέβα (δισέγγονη του Νικίτα Χρουστσόφ).
Μιλώντας σε podcast του BBC για τον Πούτιν, η Χρουστέβα είπε: «Επιλέγει να το λέει συνέχεια για να δείχνει τη σεμνή ανατροφή του, το πόσο ψηλά έχει φτάσει και τι είδους εχθρούς χρειάστηκε να υπομείνει στη ζωή του- ότι ξεκίνησε υπομένοντας τη χαμηλότερη μορφή πλασμάτων και στη συνέχεια ανέβηκε για να αντιμετωπίσει όλα τα είδη των εχθρών, ξένων και εγχώριων».
Στις σκιές
Η παιδική του φίλη Μαρία Ορόσινα (Maria Osorina), ψυχολόγος στο επάγγελμα, έχει πει στο BBC ότι στο σκληρό περιβάλλον όπου μεγάλωσε, ίσχυε ο κανόνας της «επιβίωσης του ισχυρότερου».
Ο Πούτιν «ήταν μικροκαμωμένος, αδύνατος και μάλλον αδύναμος, επειδή γεννήθηκε από τόσο ηλικιωμένους γονείς, και έτσι ήταν πολύ σημαντικό γι’ αυτόν να είναι δυνατός ώστε να μην τον χτυπάνε».
Το κέντρο του κόσμου
Η Ορόσινα είπε ακόμη ότι η οικογένεια του Πούτιν είχε ισχυρές αξίες του καθήκοντος, του πατριωτισμού και της αφοσίωσης. «Οι γονείς του τον αγαπούσαν πάρα πολύ. Ήταν το κέντρο του κόσμου τους, ο γιος που λαχταρούσαν. Αλλά ο χαρακτήρας τους ήταν πολύ συγκρατημένος από τη φύση τους, δεν έδειχναν πραγματικά τα συναισθήματά τους. Ο πατέρας ήταν εξωτερικά πολύ ψυχρός, όπως και η μητέρα του. Δεν θα σκέφτονταν ποτέ να φιλήσουν τον γιο τους δημοσίως, αυτό δεν θα τους περνούσε ποτέ από το μυαλό».
Φίλοι και γνωστοί θυμούνται τον νεαρό Πούτιν ως έξυπνο αλλά κλειστό χαρακτήρα. Δεν ήταν «ποτέ το επίκεντρο της προσοχής», δήλωσε στο BBC το 2001 ο συμμαθητής του Σεργκέι Κουντρόφ. «Προτιμούσε να επηρεάζει τα γεγονότα από απόσταση, ένα είδος «σκιερού καρδιναλίου». Τόσο διαφορετικός από τον Μπόρις Γέλτσιν. Θυμάστε πώς ο Γέλτσιν είχε ανέβει σε ένα τανκ και ζητούσε με χειρονομίες να τον ακολουθήσουν όλοι; Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τον Πούτιν να κάνει το ίδιο. Είναι εσωστρεφής, ένας άνθρωπος των πράξεων, όχι των λόγων».
Η ασπίδα και το Ξίφος
Είχε μια ρομαντική επιθυμία να γίνει πράκτορας της KGB και να υπηρετήσει τη χώρα του από το παρασκήνιο: ίσως η τέλεια δουλειά για κάποιον που του άρεσε να αποφεύγει τα φώτα της δημοσιότητας. Κατά δική του ομολογία, πηγή έμπνευσής του ήταν η σοβιετική κατασκοπευτική ταινία του 1968, «Η ασπίδα και το Ξίφος. Επρόκειτο για έναν Ρώσο διπλό πράκτορα στη Γερμανία του πολέμου, ο οποίος έκλεβε έγγραφα για να σαμποτάρει τις επιχειρήσεις των Ναζί, ενώ παρίστανε τον σοφέρ.
Πώς μπήκε στην KGB
Ο Πούτιν ποτέ δεν εγκατέλειψε την παιδική του φιλοδοξία να γίνει αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών. Όταν ήταν 16 ετών, μπήκε σε τοπικό αρχηγείο της KGB και ζήτησε δουλειά. Του είπαν να σπουδάσει νομικά και μετά να περιμένει. Έξι χρόνια αργότερα προσελήφθη από την υπηρεσία. Για περισσότερα από 16 χρόνια, ο Πούτιν θα ζούσε τη διπλή ζωή ενός πράκτορα των μυστικών υπηρεσιών. Όταν έπεσε το τείχος του Βερολίνου, υπηρετούσε στην Ανατολική Γερμανία. Επέστρεψε σε μια Ρωσία όπου όλες οι παλιές βεβαιότητες κατέρρεαν.
Το 1991, ο Πούτιν έγινε αντιδήμαρχος στο Λένινγκραντ, με δήμαρχο τον Ανατόλι Σόμπτσακ. Όταν Σόμπτσακ καταψηφίστηκε, το Κρεμλίνο κυνήγησε αρχικά τον Πούτιν. Καθώς η κυβέρνηση Γέλτσιν παραπαίει προς το τέλος της, ο Πούτιν ανέβηκε κρυφά, ώσπου, το 1999, έγινε πρωθυπουργός. Ο άνθρωπος από το πουθενά βρισκόταν ξαφνικά παντού.
Για την παλιά φίλη του Πούτιν, Μαρία Οσόρινα, το 2003, η ηγεσία του ήταν μια νέα πνοή: «Γεννήθηκα το 1950 και από τότε δεν είχαμε ποτέ έναν ηγέτη που να είναι ευχάριστος στην όψη. Δεν μου άρεσε κανένας από αυτούς. Ο Πούτιν είναι ο πρώτος άνθρωπος που κυβερνά τη Ρωσία μετά την Επανάσταση και τον οποίο συμπαθώ πραγματικά. Είναι ο πρώτος φυσιολογικός άνθρωπος, ο πρώτος για τον οποίο δεν ντρεπόμαστε».
Ο Πούτιν βρίσκεται στην εξουσία εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα, περισσότερο από οποιονδήποτε ηγέτη του Κρεμλίνου μετά τον Στάλιν. Τώρα, 72 ετών και διανύοντας την πέμπτη θητεία του ως πρόεδρος, «κάθε ίχνος αντιπολίτευσης στην εξουσία του έχει εξαφανιστεί και δεν υπάρχει κάτι που να τον εμποδίζει να παραμείνει, αν το θέλει, μέχρι το 2036».