«Οι συνθήκες στη Συρία έχουν αλλάξει. Πιστεύουμε ότι είναι θέμα χρόνου να εξαλειφθεί το PKK/YPG». Δήλωσε ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν μιλώντας σε συνέντευξη Τύπου νωρίτερα αυτή την εβδομάδα.
Τον Οκτώβριο του 2024, ο Ντεβλέτ Μπαχτσελί, ηγέτης του ακροδεξιού Κόμματος Εθνικιστικού Κινήματος της Τουρκίας (MHP) και πολιτικός σύμμαχος του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, εξέπληξε πολλούς με μια απροσδόκητη πρόταση. Πρότεινε ότι ο Αμπντουλάχ Οτσαλάν, το ιδρυτικό μέλος του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (PKK), θα μπορούσε να αφεθεί ελεύθερος υπό όρους, εάν απαρνιόταν τη βία και διέλυε την οργάνωση.
Ο Οτσαλάν, ο οποίος είναι φυλακισμένος στην Τουρκία από το 1999, αποτελεί εδώ και καιρό σύμβολο της κουρδικής αντίστασης. Παρά τα επίμονα αιτήματα κουρδικών ομάδων για την απελευθέρωσή του ή τη μείωση της ποινής του, οι τουρκικές αρχές δεν ανταποκρίθηκαν ποτέ θετικά.
Τον επόμενο μήνα, ο Μπαχτσελί επέκτεινε την πρότασή του, παρουσιάζοντάς την ως πιθανή λύση στη δεκαετή σύγκρουση με τους Κούρδους μαχητές και καλώντας το φιλοκουρδικό Κόμμα Ισότητας και Δημοκρατίας (DEM) να συμμετάσχει σε απευθείας συνομιλίες με τον Οτσαλάν.
Ο Ερντογάν υποστήριξε την ιδέα, χαρακτηρίζοντάς την «ιστορική ευκαιρία». Η πρόταση αυτή συνέπεσε με την πολιτική αναταραχή στη Συρία, κατά την οποία η Hayat Tahrir al-Sham (HTS), υπό την ηγεσία του Abu Mohammad al-Julani, ανέτρεψε τον πρώην πρόεδρο Bashar al-Assad στις 8 Δεκεμβρίου μετά από μια επίθεση-σοκ δύο εβδομάδων που αιφνιδίασε την περιοχή. Ο Τζουλάνι, ο οποίος τώρα ακούει στο πραγματικό του όνομα Ahmad al-Sharaa, ήταν προηγουμένως επικεφαλής του Μετώπου Νούσρα που συνδέεται με την Αλ Κάιντα και το οποίο ίδρυσε στη Συρία υπό την καθοδήγηση του ηγέτη του ISIS Abu Bakr al-Baghdadi το 2011. Το Μέτωπο Νούσρα μετατράπηκε αργότερα σε HTS. Τα γεγονότα στη Συρία και η κατάρρευση της μπααθικής εξουσίας του Άσαντ ενίσχυσαν την περιφερειακή θέση της Άγκυρας.
Εκπρόσωποι της DEM συναντήθηκαν με τον Οτσαλάν, ενώ ακολούθησε συνάντηση μεταξύ του κόμματος και του Μπαχτσελί νωρίτερα αυτό το μήνα. Η Τουρκία είναι τώρα έτοιμη να αξιοποιήσει την ενισχυμένη διαπραγματευτική της θέση για να αντιμετωπίσει αυτό που αντιλαμβάνεται ως κουρδική απειλή στη Συρία.
Σύγκρουση Τουρκίας-PKK: Ιστορικά ορόσημα
Για να κατανοήσουμε τη στάση της Τουρκίας στο κουρδικό ζήτημα, ιδίως τη θέση της για τις υποστηριζόμενες από τις ΗΠΑ Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF) και τους δεσμούς της με το PKK, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τα ιστορικά ορόσημα της σύγκρουσης. Αυτές οι στιγμές διαμόρφωσαν τη σχέση μεταξύ του τουρκικού κράτους και του PKK κατά τη διάρκεια δεκαετιών βίας και σποραδικών ειρηνευτικών προσπαθειών.
Το PKK ιδρύθηκε επίσημα στις 27 Νοεμβρίου 1978 στην περιοχή Lice της επαρχίας Diyarbakir. Οι ιδρυτές του, συμπεριλαμβανομένου του Οτσαλάν, ήταν μια ομάδα μαρξιστών φοιτητών που επεδίωκαν να δημιουργήσουν ένα ανεξάρτητο κουρδικό κράτος που θα περιελάμβανε περιοχές με κουρδική πλειοψηφία στην Τουρκία, τη Συρία, το Ιράκ και το Ιράν.
Ωστόσο, το όραμα αυτό συγκρούστηκε με τις πολιτικές της Τουρκίας, οι οποίες αρνούνταν την ύπαρξη ξεχωριστής κουρδικής ταυτότητας και περιόριζαν την κουρδική πολιτιστική έκφραση. Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 επέφερε σοβαρό πλήγμα στο PKK, κατά το οποίο συνελήφθησαν πολλά από τα μέλη και τους ηγέτες του. Παρά το πλήγμα αυτό, το PKK ξεκίνησε την πρώτη του στρατιωτική επιχείρηση το 1984, σηματοδοτώντας την έναρξη μιας παρατεταμένης και αιματηρής σύγκρουσης με το τουρκικό κράτος.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το PKK έκανε την πρώτη αξιόλογη προσπάθεια για ειρήνη. Στις 20 Μαρτίου 1993, η ομάδα κήρυξε κατάπαυση του πυρός μετά από έμμεσες συνομιλίες, αλλά η πρωτοβουλία αυτή διαλύθηκε μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Τούρκου προέδρου Τουργκούτ Οζάλ τον Απρίλιο του ίδιου έτους. Τον Μάιο, ο πρόεδρος Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ τερμάτισε επίσημα την ειρηνευτική διαδικασία, αναζωπυρώνοντας και πάλι τις εχθροπραξίες μεταξύ των δύο πλευρών.
Η σύλληψη του Οτσαλάν το 1999 σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στη σύγκρουση. Στις 15 Φεβρουαρίου, οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες συνέλαβαν τον Οτσαλάν στο Ναϊρόμπι της Κένυας και τον εξέδωσαν στην Τουρκία. Αρχικά καταδικάστηκε σε θάνατο, η ποινή του μετατράπηκε αργότερα σε ισόβια κάθειρξη, αφού η Άγκυρα κατήργησε τη θανατική ποινή. Μετά τη σύλληψή του, το ΡΚΚ κήρυξε μονομερή κατάπαυση του πυρός, αλλά η εκεχειρία αυτή έληξε το 2004, όταν η ομάδα επανέλαβε τις επιχειρήσεις της, με στόχο τα αστικά κέντρα της Τουρκίας.
Τα επόμενα χρόνια παρατηρήθηκε σημαντική στρατιωτική κλιμάκωση παράλληλα με προσπάθειες μυστικών διαπραγματεύσεων. Το 2008, ο τουρκικός στρατός ξεκίνησε την επιχείρηση «Ήλιος» στο βόρειο Ιράκ, στην οποία συμμετείχαν 10.000 στρατιώτες. Ταυτόχρονα, το 2010 ξεκίνησαν μυστικές συνομιλίες στο Όσλο, αλλά οι διαπραγματεύσεις αυτές απέτυχαν να φέρουν ουσιαστικά αποτελέσματα
Στα τέλη του 2012, ο τότε πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ανακοίνωσε συνομιλίες με τον Οτσαλάν στη φυλακή με στόχο την επίτευξη ειρήνης. Τον Μάρτιο του 2013, ο Οτσαλάν τηλεφώνησε από τη φυλακή του για να ζητήσει από τα στελέχη του να σταματήσουν τις μάχες και να αποχωρήσουν από την Τουρκία, τονίζοντας την ανάγκη να υπερισχύσει η πολιτική έναντι των όπλων. Το κόμμα ανταποκρίθηκε στην έκκληση αυτή και κήρυξε κατάπαυση του πυρός.
Η ειρηνευτική διαδικασία κατέρρευσε τον Ιούλιο του 2015 μετά τη δολοφονία δύο Τούρκων αστυνομικών από μέλη του PKK. Η βία που ακολούθησε είδε την Τουρκική Δημοκρατία να εξαπολύει εκτεταμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις και να ανακτά τον έλεγχο των κουρδοκρατούμενων περιοχών στα νοτιοανατολικά της χώρας. Οι συγκρούσεις είχαν ως αποτέλεσμα τον θάνατο χιλιάδων μαχητών του PKK και εκατοντάδων Τούρκων στρατιωτών.
Μεταξύ του 2016 και του 2020, η Τουρκία μετατόπισε την εστίασή της σε διασυνοριακές επιχειρήσεις στη Συρία, εξαπολύοντας μια σειρά στρατιωτικών εκστρατειών, συμπεριλαμβανομένης της επιχείρησης «Ασπίδα του Ευφράτη», της επιχείρησης «Κλάδος Ελαίας», της επιχείρησης «Ειρηνική Άνοιξη» και της επιχείρησης «Ασπίδα της Άνοιξης», για να αποδυναμώσει τις κουρδικές δυνάμεις στη Συρία.
Οι επιχειρήσεις αυτές είχαν ως στόχο τις Μονάδες Προστασίας του Λαού (YPG), τις οποίες η Τουρκία θεωρεί προέκταση του PKK. Για να διατηρήσει τον έλεγχο των ανακαταληφθέντων περιοχών, η Τουρκική κυβέρνηση αναδιοργάνωσε τις ομάδες της συριακής αντιπολίτευσης υπό τον υποστηριζόμενο από την Τουρκία Συριακό Εθνικό Στρατό (SNA), αναθέτοντάς τους την επιβολή μέτρων ασφαλείας, ιδίως στις περιοχές με κουρδική πλειοψηφία.
Η κατάσταση στη Συρία και οι τρέχουσες διαπραγματεύσεις
Η πτώση της κυβέρνησης Άσαντ στη Συρία δημιούργησε τώρα μια ευκαιρία για την Τουρκία να αντιμετωπίσει το κουρδικό ζήτημα σε πολλαπλά μέτωπα. Η κυβέρνηση Ερντογάν ακολουθεί παράλληλες στρατηγικές: συμμετέχει σε διαπραγματεύσεις με τον Οτσαλάν και τις κουρδικές δυνάμεις, ενώ παράλληλα προετοιμάζεται για πιθανή στρατιωτική δράση σε περίπτωση αποτυχίας των συνομιλιών.
Ο Οτσαλάν έχει εκφράσει την ετοιμότητά του να συμβάλει στην ειρήνευση, θεωρώντας ότι η ενίσχυση της κουρδοτουρκικής αδελφοσύνης αποτελεί «ιστορική ευθύνη». Ο ίδιος δήλωσε ότι είναι «έτοιμος να κάνει τα απαραίτητα θετικά βήματα», σημειώνοντας ότι η αντιπροσωπεία που τον επισκέφθηκε θα μεταφέρει τη θέση της στο τουρκικό κράτος και σε άλλες πολιτικές δυνάμεις.
Ωστόσο, οι υποστηριζόμενες από τις ΗΠΑ SDF παραμένουν ανυποχώρητοι στη διατήρηση των όπλων τους, εκτός εάν η Τουρκία σταματήσει τις επιθέσεις της, και η Άγκυρα έχει απορρίψει την πρόταση του διοικητή των SDF Μαζλούμ Αμπντί για ενσωμάτωση των SDF στον συριακό στρατό.
Εν τω μεταξύ, η Άγκυρα συνεχίζει να ασκεί στρατιωτική πίεση στη Συρία, με τον SNA να στοχεύει κρίσιμες υποδομές που ελέγχονται από τις κουρδικές δυνάμεις, όπως το φράγμα Tishreen και η γέφυρα Qaraqoq. Οι ενέργειες αυτές, ενώ αποσκοπούν στην αποδυνάμωση της κουρδικής επιρροής, αποκαλύπτουν τις βαθιά ριζωμένες εντάσεις μεταξύ της Τουρκίας, των SDF και της προσωρινής συριακής κυβέρνησης. Παρά τις περιοδικές διαπραγματεύσεις, οι διαφωνίες εξακολουθούν να υφίστανται, καθιστώντας την περαιτέρω σύγκρουση όλο και πιο πιθανή.
Τις κουρδικές ανησυχίες ενισχύουν δηλώσεις που υποδηλώνουν άλλη μια πιθανή μείωση της αμερικανικής υποστήριξης υπό την κυβέρνηση του εκλεγμένου προέδρου Ντόναλντ Τραμπ. Σε ανάρτησή του στην πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης Truth Social, ο Τραμπ αναφώνησε:
«Η Συρία είναι ένα χάος, αλλά δεν είναι φίλη μας, & ΟΙ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΔΕΝ ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΚΑΜΙΑ ΔΟΥΛΕΙΑ ΜΕ ΑΥΤΗΝ. ΑΥΤΉ ΔΕΝ ΕΊΝΑΙ Η ΔΙΚΉ ΜΑΣ ΜΆΧΗ. ΑΣ ΤΟ ΑΦΉΣΟΥΜΕ ΝΑ ΕΞΕΛΙΧΘΕΊ. ΜΗΝ ΕΜΠΛΑΚΕΊΤΕ!»
Περαιτέρω σχόλια του συμμάχου του Τραμπ, Ρόμπερτ Κένεντι Τζούνιορ, αποκάλυψαν ότι ο εκλεγμένος πρόεδρος των ΗΠΑ έχει υποστηρίξει κατ' ιδίαν την απόσυρση των αμερικανικών στρατευμάτων από τη Συρία, με στόχο να αποφύγει τη μετατροπή τους σε «κρέας για κανόνια» σε περιφερειακές συγκρούσεις. Μια τέτοια ρητορική έχει αφήσει τις SDF να αισθάνονται ευάλωτες, δεδομένης της μακροχρόνιας εξάρτησής τους από την προστασία των ΗΠΑ ως αντίβαρο στις επιθετικές ενέργειες της Άγκυρας.
Διαφορετικά οράματα και περιφερειακή αβεβαιότητα
Υπό το πρίσμα αυτών των αβεβαιοτήτων, οι SDF επεδίωξαν μια συμφωνία με τη νέα συριακή κυβέρνηση.
Κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης με τον υποστηριζόμενο από την Τουρκία προσωρινό ηγέτη της Συρίας Ahmad al-Sharaa, οι SDF πρότειναν την υιοθέτηση ενός αποκεντρωμένου συστήματος διακυβέρνησης, την ενσωμάτωση των SDF στον συριακό στρατό ως ενιαίο σώμα και τον περιορισμό των επιχειρήσεών τους στις περιοχές της Κουρδικής Αυτόνομης Διοίκησης.
Ενώ οι SDF ζητούν επιπλέον δίκαιη κατανομή των πόρων από τις πλούσιες σε πόρους περιοχές ανατολικά του Ευφράτη, η απάντηση του Sharaa αναδεικνύει τις συνεχιζόμενες έντονες διαφορές μεταξύ των δύο πλευρών.
Η Δαμασκός προτείνει την ανακατεύθυνση του 80% των εσόδων από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο στην κεντρική κυβέρνηση, τη διάλυση των SDF, τη διασπορά των μελών τους σε όλη τη Συρία, τη διάλυση των κουρδικών δυνάμεων ασφαλείας Asayish και την εκ νέου ανάθεση της αστικής ασφάλειας στην Κεντρική Αστυνομία της Συρίας. Αυτά τα αντίθετα οράματα αφήνουν ελάχιστα περιθώρια για συμβιβασμό και υποδηλώνουν αυξημένη πιθανότητα η Τουρκία να επιδιώξει περαιτέρω στρατιωτικές ενέργειες στη βορειοανατολική Συρία.
Η προθυμία του Ερντογάν να εμπλακεί σε διαπραγματεύσεις με τον Οτσαλάν και τις SDF δεν διαμορφώνεται μόνο από την περιφερειακή δυναμική αλλά και από πιεστικές εσωτερικές εκτιμήσεις. Συνταγματικά, ο Ερντογάν δεν μπορεί να διεκδικήσει άλλη θητεία εκτός αν προκηρυχθούν πρόωρες εκλογές, γεγονός που θέτει το πολιτικό του μέλλον σε σταυροδρόμι.
Η εξασφάλιση της υποστήριξης του φιλοκουρδικού Κόμματος Ισότητας και Δημοκρατίας - του τρίτου μεγαλύτερου κόμματος στο κοινοβούλιο - θα μπορούσε να είναι ζωτικής σημασίας για τον Ερντογάν προκειμένου να προωθήσει συνταγματικές τροποποιήσεις που θα παρέτειναν την προεδρία του.