Στις 17 Ιουλίου 1936 ξεσπά ο αιματηρός Ισπανικός Εμφύλιος, που συντάραξε τη χώρα μέχρι την 1 Απριλίου 1939. Ήταν ένας πόλεμος μεταξύ των Ισπανών Εθνικιστών, υπό την καθοδήγηση του Συνταγματάρχη αρχικώς και τελικώς Στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο, από τη μία πλευρά, και των Δημοκρατικών, από την άλλη, που υπό το όνομα αυτό («Δημοκρατικοί») κάλυπταν μία ευρεία γκάμα πολιτικών θέσεων, από τους οπαδούς της νομίμως εκλεγμένης κυβερνήσεως της χώρας, μέχρι αριστερών, σοσιαλιστών, αναρχικών και κομμουνιστών, με ηγέτη τον Πρόεδρο της Β΄ Ισπανικής Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια.
Από την φοβερή αυτή, πολυετή και πολυαίμακτη σύγκρουση, νικητές αναδείχθηκαν οι Εθνικιστές του Φράνκο, ο οποίος τελικώς από τύχη, ικανότητες και δολοπλοκίες του αναδείχτηκε τελικώς ηγέτης της παρατάξεως αυτής, που μετά τη νίκη επέβαλε μία στυγνή δικτατορία που διήρκεσε μέχρι το θάνατο του Δικτάτορα, 1975.
Στη σύγκρουση, οι μεν Εθνικιστές υποστηρίχτηκαν ανοιχτά από τη Χιτλερική Γερμανία και τη Φασιστική Ιταλία, ενώ οι Δημοκρατικοί εφοδιάζονταν με όπλα και εθελοντές τόσο από τη Σοβιετική Ένωση, που υποστήριζε ανοικτά τους Δημοκρατικούς, στοχεύοντας στην επικράτηση του κομμουνισμού στη μεγαλύτερη χώρα της Ιβηρικής χερσονήσου, όσο και από εθελοντές από όλο τον κόσμο, που υπηρετούσαν στις «Διεθνείς Ταξιαρχίες».
Μεταξύ αυτών των ξένων εθελοντών, πολέμησαν εκεί και περίπου 250 Έλληνες, ενώ υπήρξε και μία άλλη λιγότερο γνωστή «ελληνική συμμετοχή» στον Ισπανικό Εμφύλιο, αυτή της βιομηχανίας «ΠΥΡΚΑΛ» του Μποδοσάκη, που πουλούσε όπλα και κυρίως πυρομαχικά και …στους δύο εμπολέμους!
Από την αρχή του 20ου αιώνα, η Ισπανία κλυδωνιζόταν από συνεχή πολιτική κρίση με κυβερνητική αστάθεια, συνεχείς επαναστάσεις, πραξικοπήματα, δικτατορίες και πολιτειακές αλλαγές.
Το 1931, η Αριστερά νικά στις τοπικές εκλογές, και ο Ισπανός Βασιλεύς Αλφόνσος ΙΓ'' παραιτείται, ξεκινώντας έτσι η 2η Ισπανική Δημοκρατία, με κυβερνήσεις της Αριστεράς και της Δεξιάς να εναλλάσσονται στην εξουσία, χωρίς όμως ουσιαστικά αποτελέσματα, καθώς η οικονομική και πολιτική κρίση εξακολουθούσε να ταλανίζει τη χώρα!
Τον Φεβρουάριο του 1936 προκηρύχθηκαν βουλευτικές εκλογές, στις οποίες οι αντίπαλες δυνάμεις συνασπίστηκαν σε δύο αντίπαλα πολιτικά «Μέτωπα»: το Λαϊκό (Δημοκρατική Αριστερά, Σοσιαλιστές, Κομμουνιστές, Καταλανοί αυτονομιστές κλπ) και το Εθνικό (Μοναρχικοί, Καθολικοί, Δεξιοί Αγροτικοί κλπ). Αποτέλεσμα των εκλογών αυτών ήταν να επικρατήσει με μικρή διαφορά ψήφων (34,3% έναντι 33,2%) το Λαϊκό Μέτωπο, το οποίο όμως λόγω εκλογικού συστήματος αποκτά μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Τότε ορκίστηκε μετριοπαθής κυβέρνηση υπό τον Μ. Αθάνια αλλά η οικονομική κρίση εντείνεται. Παρακινούμενο από τα δύο άκρα, ξεσπά κύμα γενικών απεργιών και ταραχών ενώ οι διαφωνίες των κυβερνητικών εταίρων επιτείνουν την έκρυθμη κατάσταση. Αποτέλεσμα αυτής της χαοτικής καταστάσεως ήταν να δημιουργηθούν εκατέρωθεν «αποσπάσματα θανάτου», τα οποία δολοφονούν πολιτικούς αντιπάλους αλλήλων.
Στις 13 Ιουλίου 1936, έγινε η δολοφονία του δεξιού, Μοναρχικού, ηγέτη Χοσέ Κάλβο Σοτέλο, που αποτέλεσε και τη «θρυαλίδα» για να επισπευσθεί η τελική «λύση» από πλευράς των Στρατιωτικών που παρακολουθούσαν αμέτοχοι ως τότε εμφανώς αλλά προφανώς «ανήσυχοι»!
Στις 17 Ιουλίου 1936, στο Προτεκτοράτο του Ισπανικού Μαρόκου, επί της Αφρικανικής ακτής απέναντι από το Γιβραλτάρ, ξεσπά στρατιωτικό πραξικόπημα κατά της Κυβερνήσεως. Εκεί εδρεύει η φημισμένη για τον επαγγελματισμό της και τη σκληρότητά της, αλλά και την πίστη των στρατιωτών της στον εκάστοτε Διοικητή της «Ισπανική Λεγεώνα». Διοικητής της ήταν ο τότε Συνταγματάρχης Φρανθίσκο Φράνκο, και επειδή οι Δημοκρατικοί έλεγχαν απολύτως το Ναυτικό, δεν υπήρχε η δυνατότητα μεταφοράς τους στην ηπειρωτική Ισπανία. Την αποστολή αυτή ανέλαβε η Ναζιστική Γερμανία που απέστειλε τα τρικινητήρια μεταφορικά αεροσκάφη Junkers Ju-52, που πραγματοποίησαν την πρώτη παγκοσμίως αερομεταφορά στρατευμάτων και εφοδίων από το Ισπανικό Μαρόκο στην Ισπανία των ανδρών της «Ισπανικής Λεγεώνος», αλλά και των Regulares, μονάδα επιπέδου συντάγματος ελαφρού πεζικού, αποτελούμενη από γηγενείς βορειοαφρικανούς, υπό την ηγεσία Ισπανών αξιωματικών, με παροιμιώδη βαρβαρότητα στην πολεμική τους συμπεριφορά έναντι των αντιπάλων!
Έτσι, το πραξικόπημα μεταφέρθηκε την επομένη στη Μητροπολιτική Ισπανία και από εκεί εξελίχθηκε σε έναν σκληρότατο Εμφύλιο Πόλεμο με έντονες ιδεολογικές, θρησκευτικές και κοινωνικές παραμέτρους.
Ως προελέχθη οι Εθνικιστές υποστηρίζονταν ανοικτά από τη Ναζιστική Γερμανία και τη Φασιστική Ιταλία, που προσέφεραν αφειδώς το καλύτερο πολεμικό υλικό τους, που το δοκίμαζαν κιόλας σε «πολεμικές συνθήκες» επιφέροντας όλες τις απαραίτητες «βελτιώσεις», που είδαμε αργότερα τα πρώτα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και χιλιάδες εθελοντές. Η Γερμανία τη «Λεγεώνα Κόνδωρ», καθαρώς αεροπορικό Σώμα, ενώ οι Ιταλοί τα «Ιταλικά Εθελοντικά Σώματα», που πολλάκις ενεργούσαν αυτόνομα στην πρώτη γραμμή του πυρός και ήταν κυρίως και κατά βάση χερσαίες δυνάμεις.
Οι Δημοκρατικοί, που πολιτικώς ανήκαν από τους Φιλελεύθερους αστούς μέχρι τους Κομμουνιστές και Αναρχικούς επαναστάτες, αντλούσαν τη δύναμή τους στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές, καθώς και σε αυτές που είχαν αυτονομιστικές τάσεις, όπως οι επαρχίες της Αστούριας και της Καταλωνίας, όπως και στους ακτήμονες. Το περίεργο ήταν ότι στο πλευρό των Δημοκρατικών τάχθηκε και η εθνικιστική κυβέρνηση των Βάσκων αυτονομιστών, οι οποίοι επιπροσθέτως ήταν φανατικοί Καθολικοί, σε αντίθεση με την πλειονότητα των Δημοκρατικών που δήλωναν «άθεοι» (κομμουνιστές, αναρχικοί κλπ), γεγονός ιδιαιτέρως παράδοξο, που είχε ως αποτέλεσμα να το εκμεταλλευτούν πολιτικώς/ επικοινωνιακώς οι Εθνικιστές υποστηρίζοντας ότι η Αριστερά είναι προδοτική καθώς έχει συμμάχους της όσους υποστηρίζουν την απόσχισή τους από την Ισπανία και την αυτονομία τους.
Στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου δολοφονήθηκαν από τους Δημοκρατικούς, συνήθως κατόπιν βασανιστηρίων, 12 αρχιεπίσκοποι, 238 μοναχές, 2.365 μοναχοί και 4.184 ιερείς, όπως επίσης και σημαντικός αριθμός μεγαλοϊδιοκτητών και βιομηχάνων.
Βεβαίως και οι Εθνικιστές από την πλευρά τους δεν υστέρησαν σε σκληρότητα και βαναυσότητα και συνήθως και αυτοί σπανίως έπιαναν αιχμαλώτους από την άλλη πλευρά. Στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου η Γερμανική Αεροπορία (Luftwaffe) και η αντίστοιχη Ιταλική (Reggia Aeronautica) βομβάρδισαν μαζικώς και για πρώτη φορά πλήθος πόλεων και χωριών, μεταξύ των οποίων, στις 26 Απριλίου 1937, και τη βασκική πόλη Γκερνίκα (Guernica/Gernika), την οποία ισοπέδωσαν, σκοτώνοντας μόνο αμάχους, καθώς στην πόλη και στην ευρύτερη περιοχή της δεν υπήρχε καμία μονάδα ή στρατόπεδο των Δημοκρατικών. Τότε ήταν που ο μεγάλος Ισπανός ζωγράφος Πάμπλο Πικάσο, συγκλονισμένος από τη φρίκη της καταστροφής, ζωγράφισε τον ομώνυμο διάσημο πίνακά του.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος έληξε στις 1 Απριλίου 1939 με τη νίκη των Εθνικιστών του Φράνκο, ο οποίος στο μεταξύ είχε αποκτήσει τον τίτλο του «Ηγέτη» («Καουντίλιο»), κατ’ απομίμηση του «Φύρερ» του Χίτλερ και του «Ντούτσε» του Μουσολίνι, και θα στοιχίσει τον θάνατο περισσότερων των 500.000 ανθρώπων και από τις δύο πλευρές, η πλειοψηφία των οποίων θα σκοτωθεί όχι στα πεδία των μαχών αλλά σε στυγνές (ατομικές και ομαδικές) δολοφονίες και εκτελέσεις και από τις δύο πλευρές. Μετά τη λήξη 500.000 ηττημένοι θα πάρουν τον δρόμο της εξορίας, κυρίως σε Γαλλία, Σοβιετική Ένωση και στο Μεξικό, ενώ στην Ισπανία θα επιβληθεί δικτατορικό καθεστώς έως το θάνατο του Φράνκο το 1975!
Αξίζει να σημειωθεί ότι ακριβώς με το επιχείρημα ότι ο πολυετής Ισπανικός Εμφύλιος πόλεμος κόστισε πάρα πολλά στον ισπανικό λαό, ο Φράνκο αρνήθηκε ως χώρα να ταχθεί επισήμως στο πλευρό του Άξονα, στη βοήθειά των οποίων όφειλε σε μεγάλο βαθμό της νίκη του, πετυχαίνοντας έτσι να κρατήσει την Ισπανία επισήμως ουδέτερη χώρα στον Β'ΠΠ. Ο Χίτλερ μετά τη μία, μοναδική και αποτυχημένη συνάντησή του με τον Φράνκο, που έγινε για να τον πείσει να εισέλθει στον πόλεμο παρά το πλευρό του, δήλωσε ότι «προτιμά να του βγάλουν όλα τα δόντια παρά να τον ξανασυναντήσει»!
Πάντως σε καθαρώς «προσωπική» βάση και σε επίπεδο Φαλαγγιτών οπαδών του Φράνκο, μετά την εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ένωση, τον Ιούνιο του 1941, σχηματίστηκε μία πλήρης Μεραρχία Πεζικού (περίπου 16.000 εθελοντών), η «Μεραρχία Αθούλ» («Γαλάζια Μεραρχία»), η οποία στάλθηκε να πολεμήσει τους κομμουνιστές Σοβιετικούς στο Ανατολικό Μέτωπο, σε ένα καθαρώς ιδεολογικό πόλεμο εναντίον τους, καθώς αυτοί είχαν βοηθήσει τους Δημοκρατικούς στον Εμφύλιο. Η Μεραρχία στάλθηκε να πολεμήσει στο Βόρειο τομέα του Μετώπου, στην περιοχή του Λένινγκραντ, συμμετέχοντας στην σχεδόν τριετή πολιορκία του, κυρίως σε στατικό αγώνα θέσεων, με αξιοπρεπή αποτελέσματα, και το πιο σημαντικό, ο Φράνκο ως έμπειρος στρατιωτικός, την απέσυρε εγκαίρως πίσω στην Ισπανία, προτού ξεσπάσει η Σοβιετική αντεπίθεση που σάρωσε τα πάντα στο πέρασμά της.